گونه شناسي الگوي چهارصفه در خانه هاي تاريخي ايران

چهارصفه يكي از كهن ترين الگوهاي بهكاررفته در معماري ايران است كه در گونه هاي مختلف معماري به اشكال متفاوت بروز كرده است. به دليل فراواني و تنوع خانه هاي ايراني، كاربرد الگوي چهارصفه در اين گونه معماري، بسيار بيش تر از ساير گونه هاست كه اين مسئله، ضرورت انجام پژوهش حاضر را تبيين مي كند. هدف از تأليف اين مقاله، آشنايي با گونه هاي متنوع الگوي چهارصفه در طرح خانه هاي ايراني به روش توصيفي ـ تحليلي و بر اساس مطالعات ميداني و كتابخانهاي است. نتايج پژوهش نشان ميدهد، الگوي چهارصفه در سه گونۀ اصلي مورد استفاده قرار گرفته است. در گونۀ اول، طرح چهارصفه در عرصه و اعيان خانه بروز كرده و فضاي مركزي چهارصفه، روباز و به عنوان حياط مورد استفاده قرار گرفته است. دسترسي به اتاق ها متأثر از شكل فضاي مركزي چهارصفه است؛ اگر فضاي مركزي مربع باشد، دسترسي به اتاق ها صرفا از صفه ها انجام مي شود و چنانچه اين فضا به شكل هشت و نيم هشت باشد، امكان ارتباط اتاق ها از فضاي مركزي نيز ميسر مي شود. در گونه دوم الگوي چهارصفه، تمام يا بخش اصلي اعيان خانه است؛ در اين حالت، فضاي مركزي چهارصفه پوشيده شده و حياط در بيرون آن قرار ميگيرد. دسترسيها در گونۀ دوم، مشابه گونۀ اول است با اين تفاوت كه امكان ارتباط اتاق هاي مشرف به حياط از طريق بازشوها و سهدريها به حياط پيراموني امكانپذير است. در گونۀ سوم، الگوي چهارصفه با تغييراتي به درون اعيان خانه منتقل ميشود. گونۀ سوم دو دسته اصلي را به وجود ميآورد. در دستۀ اول با حفظ ريخت كلي چهارصفه، فضاي مركزي بزرگ تر، صفه ها عريض تر، و اتاق ها تبديل به راهرو و در نهايت فضاي ستون دار شده اند. اين الگو در تاالرها و حوض خانه ها استفاده شده است. در دستۀ دوم با تأكيد بر سازماندهي چهارصفه، الگوي چهارصفه باز شده و راهروهايي در گوشههاي آن ايجاد شده است. اين الگو در تاالرهاي بزرگ، حوضخانه ها و حياط هاي كوچك درون خانه استفاده شده است.