بررسي جايگاه اختيار و عدالت اخلاقي در گستره عدالت اجتماعي اسلامي

Investigating the Status of Free will and Ethical Justice in the Sphere of Islamic Social Justice

زمينه و هدف: عرصه‌هاي گوناگون عدالت اجتماعي در اسلام نيازمند ادبيات نظري قابل‌استفاده در حوزه سياست‌گذاري است. مباني عدالت اجتماعي، مباحثي پايه‌اي هستند كه سازه نظريه عدالت، با توجه به آن بنيادها استوار مي‌شود. مباني اثرگذار عدالت اجتماعي را مي‌توان به دو دسته تقسيم كرد: اول مباني‌اي كه تأثير مستقيم و خاص دارند؛ دوم مباني‌اي كه تأثير غير مستقيم و عام دارند. محور اين نوشتار بررسي نقش دو مبناي اختيار و عدالت اخلاقي از مباني انسان‌شناختي در عرصه عدالت اجتماعي است. مواد و روش‌ها: اين جستار به روش توصيفي ـ تحليلي و با مراجعه مستقيم به آيات و احاديث جايگاه دو مبناي يادشده را بررسي مي‌كند. يافته‌ها: اختيار از امتيازهاي انسان در ميان موجودات است. در انديشه اسلامي انسان، از روي فطرت، عدالت‌جو و تحول‌خواه است و خود به اراده، قيام به قسط مي‌كند و در عدالت اخلاقي نيز موصوف عدالت انسان است و انسان است كه بايد به صفت عدالت به عنوان فضيلت متخلق شود. كسي در حوزه اجتماعي مي‌تواند بحث از عدالت و گسترش آن را طرح كند كه خود نيز داراي وصف عدالت شده باشد، زيرا هيچ انديشمندي نمي‌تواند اين حقيقت را منكر شود كه موجودي كه حقيقتي ندارد، نمي‌تواند آن حقيقت را به ديگري بدهد. نتيجه‌گيري: اختيار (آزادي انسان) و آزادگي (عدالت اخلاقي) انسان از مباني خاص انسان‌شناختي عدالت اجتماعي است و ثمره دو مبناي آزادي و آزادگي انسان اين است كه تلقي اسلام درباره آزادي در پرتو رابطه انسان و خداوند تفسير مي‌شود. در اين تلقي آزادي داراي مراتب است: در يك ‌مرتبه آزادي به عنوان يك حق ناشي از انتخاب انسان است و در مرتبه‌اي ديگر نبود موانع و وجود شرايط آن است و در مرتبه‌اي داراي اهميت افزون‌تر به عنوان ارزشي في‌نفسه است كه با تحقق آن خود شكوفايي انسان و غايات من انساني را به دنبال خواهد داشت. در هر سه مرتبه، آزادي انسان در چارچوب شريعت است، چراكه آزادي بشر در طول پذيرش ربوبيت پروردگار است. آزادي در مرتبه اول و دوم داراي ارزش ابزاري و در مرتبه سوم نيز اگرچه داراي ارزش في‌نفسه است، اما برترين ارزش و برترين فضيلت اجتماعي محسوب نمي‌شود.

Background and Aim: There is a need in different spheres of social justice in Islam for theoretical literature applicable to policy making. Principles of social justice are the foundation on which the construct of social justice is based. The influential principles of social justice fall into two categories: principles with direct and specific influence and principles with indirect and general influence. In this paper, the role of will power and moral justice among principles of anthropology, as related to social justice, are discussed. Materials and Methods: To this end, drawing upon Koranic verses and hadith, a descriptive-analytic approach was adopted. Findings: Results of analysis reiterates the idea that Free will is the prerogative bestowed on human beings. Human beings, by nature, seek justice and change and out of own determination stand by justice. Regarding moral justice, human being deserves justice and must be signified with this quality. In the social realm, only those who already enjoy the quality of justice can discuss issues pertaining justice and ways of its promotion for it is an undeniable fact that if a quality does not exist in someone, they cannot carry it over to others. Conclusion: It can be concluded that Free will (freedom of human beings) and liberty (moral justice) are the two specific anthropological principles of social justice and from an Islamic perspective man’s freedom is to be interpreted in light of the relationship between man and God. From this point of view, freedom comes in degrees: one degree of freedom is man’ choice to be free; another degree of freedom has to do with nonexistence of setbacks and being in the right conditions. Still another degree of freedom which is over and above the other two is a value whose attainment leads to man’s self-realization. All three degrees need to be seen within the boundaries of religion (shariah) as human being’s freedom is along accepting God’s guardianship. The first two types of freedom have instrumental value but the third one, though a value in it self, is the highest rank and a social virtue.