بررسي تغييرات كمي و كيفي اسانس پنج اكسشن مرزه گونه Satureja mutica Fisch. & C.A.Mey. در شرايط زراعي كردستان

Evaluation of quantitative and qualitative changes in essential oil of five accessions of Satureja mutica Fisch. in field conditions

مرزۀ جنگلي (.Satureja mutica Fisch. & C. A. Mey)يكي از گونه‌هاي انحصاري تيرۀ نعنا (Lamiaceae) است كه در رويشگاه‌هاي طبيعي نواحي شمال و شمال شرق ايران پراكنش دارد. در اين تحقيق به‌منظور بررسي امكان كشت و اهلي كردن و بررسي كميت و كيفيت مواد مؤثرۀ آن در حالت زراعي، آزمايشي در قالب طرح بلوك‌هاي كامل تصادفي با سه تكرار در سال‌هاي 1388 تا 1391 به اجرا در آمد. در آغاز بذر پنج توده يا نمونه (اكسشن) ازاين‌گونه از رويشگاه‌هاي طبيعي استان‌هاي خراسان (دو نمونه)، مازندران، گيلان (دو نمونه) گردآوري و در گلخانه كشت و نشا توليد شد. نشاها در مزرعۀ تحقيقاتي ايستگاه گريزۀ سنندج كشت شد. سپس سرشاخه‌هاي گل‌دار آن‌ها طي دو تا سه سال متوالي پس از كشت در مرحلة گلدهي كامل به روش تقطير با آب اسانس‌گيري شد. اسانس‌ها با استفاده از دستگاه‌هاي فام‌نگار (كروماتوگرافي) گازي و گاز فام‌نگارمتصل به طيف‌سنج جرمي و با محاسبة شاخص بازداري تجزيه و شناسايي شدند.در شمار پنج نمونۀ بانك ژني مورد بررسي گونۀ S. mutica تركيب‌هاي عمدۀ اسانس در سال اول تيمول (8/5-51/7 درصد)، پارا-سيمن (9/8-16/2 درصد )، گاما- ترپينن (10/0-23/2 درصد) و كارواكرول (3/7 -49/7 درصد) و در سال دومتيمول (3/5-1/34 درصد)، پارا-سيمن (17/0 -39/0 درصد )، گاما-ترپينن (15/6-22/3 درصد) و كارواكرول (3/6-44/2 درصد) بود و در سال سوم تيمول (26/4-28/9 درصد)، پارا-سيمن (19/8 -21/8 درصد)، گاما-ترپينن (17/2-17/8 درصد) و كارواكرول (20/9-27/0 درصد) بود. بازدۀ اسانس توده‌هاي مورد بررسي اين‌گونه به‌تدريج با رشد گياه در سال دوم و سوم افزايش يافت. مجموع دو تركيب فنلي تيمول و كارواكرول اسانس در سال دوم نسبت به سال اول در همۀ نمونه‌ها كاهش يافت و بيشترين ميزان تيمول در سال اول بود. به‌طوركلي مي‌توان گفت گياهان دو ‌ساله و سه ساله بازدۀ اسانس بالاتر و گياهان يك‌ساله كيفيت اسانس بالاتري داشتند. بازدۀ اسانس در سال سوم نسبت به سال دوم افزايش و كيفيت اسانس در نمونۀ خراسان 1 افزايش و در نمونۀ خراسان 2 كاهش يافت.

The genus Satureja L. (Lamiaceae) contains 16 species which are distributed all over Iran and 10 of which are endemics. Investigation on essential oils content and composition of five accessions of S. mutica Fisch. a native species in Iran, have been subject to our research. The seeds of five accessions of S. mutica were collected from their natural habitats in Khorasan (2 accessions), Mazandaran and Gilan (2 accessions) provinces in this study. The seeds were planted inside the green house, and then the seedlings were transplanted into the field in Grizeh-Sanandaj research station in 2010 and 2011. An experiment was undertaken to determine the oil production of S. mutica in complete randomized block design with three replications. The aerial parts of each accession were collected in full flowering stages in three consecutive years. The essential oils were obtained by hydro-distillation and analyzed by GC and GC/MS. The oil yields were increased for 5 accessions in the second year. The main constituents of the essential oils during three consecutive years were thymol (51.7 and 3.5%), p-cymene (39.0 and 9.8%), γ-terpinene (23.2 and 10.0%) and carvacrol (49.7 and 3.6%). Although the main components of all the oils were similar, but there were some differences between the percentages of major components and also minor constituents. It is remarkable that the most important phenolic compound, thymol, was decreased in the oils in the second year for most accessions.