وقف در خراسان و ماوراءالنهر؛ از پيدايش سامانيان تا پايان غزنويان (279ـ429ق)

Vaqf (Endowment) in Khorasan ad Transoxania: from Samanids to Ghaznavids

در سده سوم و چهارم هجري، منطقه خراسان و ماوراءالنهر كه تحت سيطره سلسله ساماني و بعد از آن غزنوي قرار داشت، دوران پُررونق فرهنگي، علمي و اقتصادي را پشت سر مي‌گذاشت. علاوه برمؤلفه‌هاي مختلف، سنّت وقف در بسترسازي اين جريان مؤثر واقع گشت و عاملي اثربخش در امور مختلف مردم خراسان به شمار مي‌رفت. حال با توجه به تحولات جامعه خراسان در دوره مورد بررسي، موارد مصرف وقف عمدتاً در جهت كدام‌يك از تحولات جامعه مورد استفاده و در اولويت قرار مي‌گرفت؟ سنّت وقف توسط كدام گروه‌هاي اجتماعي اجرا مي‌شد؟ اين پژوهش، سعي دارد با روش توصيفي ـ تحليلي و با تكيه بر مطالعات كتابخانه‌اي، نقش وقف را در دوره مزبور مورد بازكاوي قرار دهد. يافته‌ها نشان مي‌دهد كه وقفيات عمدتاً در سه محور: اقتصادي، اجتماعي و علمي مورد مصرف قرار مي‌گرفت و همه گروه‌ها در عمل وقف سهيم بودند؛ ولي با اين حال، گروه‌هاي وابسته به حاكميت به دليل انگيزه‌هاي سياسي، اجتماعي و بضاعت مالي، در عمل وقف سهم بيشتري داشتند.

In the third and forth centuries after hijrah, Khorasan and Transoxania which were under the domination of Samanids and Ghaznavids were passing the successfully cultural, scientific and economic periods. Besides the various elements, the tradition of vaqf (endowment) was effective in providing ground for this trend and it was considered as an important factor in various affairs of Khorasan people. Now, considering the changes in community of Khorasan in the era under study, the question is that the consumption of vaqf (endowment) was mainly in which direction and which social groups performed this act. This research is to study the role of vaqf (endowment) in the aforementioned era via the descriptive analytical method and relying on library research. The findings of research illustrates that vaqf (endowments) were utilized in three economic, social, and scientific grounds and all the groups were shared in this regard. However, the groups dependent on the government were benefited from more portions due to the political, social motivations and financial afford.