زايش نخستين رمان فارسي از بطن قهرمان مسئله‌دار

رمان فارسي محصول ورود و بروز تجدد غربي است اما زمينه ­هاي شكل­ گيري آن در بستر فضاي سياسي، اجتماعي و فرهنگي ايران فراهم بوده است تا اين شكل بتواند در جريان آن پذيرفته شود. عصر طولاني و پرتلاطم ناصري (حك: 1227-1275ش.) كه اجازۀ پيدايي گفتمانهاي متعارض را در قالبهاي ادبي رسمي و غير رسمي گاه مي­داد و گاه نمي‌داد، دوره­اي است كه رابطه با غرب و به تبع آن تأثيرپذيري از آن بيش از پيش بر فرهنگ اجتماعي و ادبي ايرانيان اثر گذاشته است. سفر و مهاجرت بسياري از ايرانيان از جمله خود شاه به اروپا و قفقاز و قلمرو دولت عثماني مجراي اصلي ورود نگاه­ هاي تازه بود. قالب پژوهشي ما براي بازشناسي نخستين رمان فارسي، بر بنياد رويكردهاي جامعه­شناختي ادبيات (ديدگاههاي گئورگ لوكاچ و لوسين گلدمن) بنا شده است. بر اين اساس، رمان با قهرمان مسئله ­دار تعريف مي­شود. در واقع، آنچه شكل رماني را مي­سازد، شكل شخصيتي است كه متفاوت از آثار روايي پيشيني و در تقابل با وضعيت اجتماعي تازه عرضه مي­شود. در اينجا با بررسي و تحليل متني هر سه جلد سياحتنامۀ ابراهيم بيگ و مقايسۀ كوتاه آن با ساير آثار هم­عصر خود بدين نتيجه مي­رسيم كه در ميان آثار آن دوره، تنها اين اثر داراي قهرمان مسئله ­دار به معناي دقيق كلمه است و مي­توان آن را نخستين رمان فارسي دانست. اثري كه عنوان سفرنامه (سياحت­نامه) دارد و با شكلهاي سنتي فارسي پيوستگي­هايي دارد؛ اما در قالب تازۀ رمان نوشته شده است.