اعتبارسنجي نظريه «استبداد شرقي» در فهم تحولات اجتماعي ايران

Validation of the Ttheory of "Oriental Ddespotism" in Uunderstanding Ssocial Ddevelopments in Iran

بخش قابل‌توجهي از آثار مربوط به تاريخ و فرهنگ ايران ضمن پذيرش نظرية استبداد شرقي، استبداد را ويژگي جامعة ايراني خوانده‌اند و معتقدند درطول تاريخ ايران همواره ساية استبداد در همة حوزه‌هاي اجتماعي جامعة ايراني گسترده بوده است. اين گفتمان كه مي‌توان از آن به‌منزلة گفتمان استبدادزدگي ياد كرد نقش و جايگاه تعيين‌كننده‌اي را براي دولت و نهاد سياست در تاريخ ايران درنظر داشته و معتقد است وجود قرن‌ها حاكميت استبداد مطلقه و قدرت خودكامه در جامعة ايراني موجب عدم شكل‌گيري نهادهاي مدني و صنفي شده و اين موجب عدم پويايي جامعه گرديده است. اين مقاله مي‌كوشد تا با اتكا به‌روش كتاب‌خانه‌اي و مطالعة آثار و مكتوبات غيرايرانيان با رويكردي توصيفي ـ تحليلي انگارة غالب در زمينة وجود حاكميت استبداد مطلقه در جامعة ايران را به زير سؤال ببرد. برپاية يافته‌هاي تحقيق، ساختار حاكم بر نهاد بازار، نهاد دين، لايه‌هاي اجتماعي و جايگاه ايلات در جامعة ايراني نشان مي‌دهد نظرية استبداد ايراني ريشه در فراروايت‌ها يا نظريه‌هاي كلان استبداد شرقي و شيوة توليد آسيايي دارد و با واقعيت‌هاي تاريخي ايران مطابقت ندارد.

Many of the research works on the Iranian history and culture, while embracing the theory of Oriental Despotism, regard despotism as a feature of Iranian society, and they believe that during the history of Iran, the shadow of tyranny has always been widespread in all social areas of the Iranian community. This discourse has considered a decisive role for the government and the institution of politics in the Iranian history and believes that despotism in Iran has prevented the formation of civil and guild organizations. This article tries to criticize this discourse with a descriptive-analytical approach with the library method as well as the study of non-Iranian writings. According to the research findings, the structure of the market institutions, religious institutions, social strata and tribal status in the Iranian society show that the Iranian despotism theory is rooted in the meta-narratives or the great theory of Oriental Despotism and Asian Production which does not correspond to the historical facts of Iran.