گونه‌شناسي و تحليل قلاع شهر بافران (نايين)

ايمني و امنيت همواره از دغدغه‌هاي اصلي انسان محسوب مي‌شده، لذا آدمي همواره به‌دنبال يافتن شيوه‌هايي براي كاهش اثرات عوامل تهديد‌كنندۀ ايمني و امنيت خود بوده است. از آنجاكه كشور ايران از قرون گذشته در مسير حوادث تاريخي و در معرض انواع يورش‌ها و تهاجم‌هاي نظامي ملل و قبايل همسايه واقع شده بود، پديدۀ دفاع در معماري و شهر‌سازي اثر زيادي داشته و اثرات مرئي آن قلعه‌، حصار، برج، خندق و... هستند. قلاع استحكامات نظامي يا غيرنظامي بودند كه با استفاده از ويژگي‌هاي جغرافياي طبيعي و در جهت حفظ امنيت، عموماً در ارتفاعات ساخته مي‌شدند. بافران يكي از شهرهاي تاريخي و كهن شهرستان نايين است كه دركنار راه باستاني ري به كرمان واقع شده است. قلعه‌ها به‌عنوان مهم‌ترين نمود نظام دفاعي گذشتۀ مجتمع‌هاي زيستي در اين شهر داراي تنوّع و گونا‌گوني چشم‌گيري هستند. تعدادي از اين قلعه‌ها در خارج از محدودۀ مسكوني مكان‌يابي شده و دركنار مزارع قرار گرفته‌اند. يكي از آن‌ها نيز دركنار مجتمع زيستي و بر روي بلندترين نقطه با نقشه‌اي كاملاً متفاوت طراحي و ساخته شده‌ است. اين قلعه‌ها به اسامي قلعۀ ريگ، قلعه‌رضي، قلعۀ علي‌آباد، قلعه‌سوري، قلعۀ حسين‌آباد، قلعۀ يكه‌درخت و قلعه‌رستم هستند. پژوهش حاضر از روش توصيفي‌- تحليلي و ارزيابانه و همچنين مصاحبه با افراد مطلع و آگاهان محلي (سنت شفاهي) استفاده مي‌كند. با توجه به اينكه در آثار مكتوب (منابع جغرافياي تاريخي، سفرنامه‌ها و...) نيز اشاره‌اي به اين قلعه‌ها نشده، رويكرد عمدۀ پژوهش مبتني‌بر مطالعات و مشاهدات ميداني است. نتايج پژوهش مبين آن است كه قلاع بافران در سه گونۀ قلعه‌هاي سكونت موقتي در زمان ناامني و بحران، قلعه‌هاي قرارگرفته بر گرداگرد روستا به‌عنوان مكمّل قلعه مستقر بر بلندي در كار حفاظت از مجتمع زيستي و قلعه‌هاي اربابي قرار مي‌گيرند كه در اين ميان قلعه‌رستم به‌دليل موقعيت قرارگيري خاص و ويژگي‌هاي كالبدي و معماري، در نظام دفاعي گذشتۀ بافران داراي نقش پررنگ‌تر و با اهميت‌تري بوده است.