جستاري بر جانمايي آيات قرآني و ساير كتيبه‌ها در بناهاي دورۀ اسلامي براساس مضامين آن‌ها (پژوهشي بر مقابر دورۀ سلجوقي شمال‌غرب ايران)

مقابر يا بناهاي آرامگاهي يكي از مهم‌ترين عناصر معماري ايراني - اسلامي هستند كه در زمينه‌هاي مختلف نياز به بررسي و پژوهش‌هاي موشكافانه‌ دارند. اهميت اين دسته از بناها در ميان ايرانيان به‌حدي است كه در هر دوره از ادوار اسلامي ايران، مهم‌ترين و پركاربردترين هنرها و اوج تزئينات معماري مربوط به آن دوره در ساختمان آن‌ها به كار گرفته مي‌شده است. به‌طور كلي تزئين در بناها نقش مؤثرتري ايفا مي‌كند، چراكه اگر بنا از نظر فرم و سازه براي باستان‌شناسان و طراحان قابل‌فهم باشد، ممكن است براي عامۀ مردم چنين نباشد و اين تزئينات‌اند كه در نگاه اول بيننده را به خود جلب مي‌كنند. اين مقاله، هنر كتيبه‌نگاري را به‌عنوان يكي از مهم‌ترين عناصر تزئيني بناهاي اسلامي در چهار مقبرۀ سلجوقي شمال‌غرب ايران يعني گنبد سرخ، برج مدور، سه‌گنبد و گنبد كبود مورد بررسي قرار مي‌دهد. روش تحقيق مقاله به‌صورت تفسيري-تاريخي بوده و سپس با رويكرد تحليلي به مطالعۀ تزئينات چهار مقبره خصوصاً از نظر معماري، نقوش، كتيبه‌ها و موقعيت و جايگاه آن‌ها بر روي بناها پرداخته است. همچنين علاوه‌بر بررسي مقالات، كتب و اسناد مربوط، با برداشت ميداني از مقابر مذكور، نقشه و تزئينات و سپس جدول مقايسه‌اي كتيبه‌ها و انواع آن‌ها به‌لحاظ مضمون ارائه مي-شود. در اين ارتباط، پرسش‌هاي زير مطرح است: 1. معماري، نقوش و تزئينات مقابر سلجوقي شمال‌غرب ايران چگونه و كتيبه‌هاي آن‌ها از نظر مضمون به چند دسته تقسيم مي‌شوند؟ 2. مضامين كتيبه‌ها، در موقعيت و جايگاه آن‌ها بر روي بدنۀ بناها چه تأثيري دارد؟ بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه كتيبه‌هاي مقابر سلجوقي شمال‌غرب به گروه‌هاي مختلفي از جمله كتيبه‌هاي آيات قرآني، كتيبه با مضمون تاريخ بنا، كتيبه با مضامين دعا، كتيبه با مضمون معمار و باني بنا تقسيم ‌مي‌شوند. از طرف ديگر جايگاه اين كتيبه‌ها در بناها نسبت به نوع مضمون و ميزان قداست آن‌ها متفاوت بوده، به‌طوري‌كه كتيبه‌هاي آيات قرآني در بالاترين قسمت بنا، كتيبه‌ با مضامين دعا در ارتفاعي پايين‌تر و كتيبه‌هاي حاوي تاريخ‌ بنا، باني و معمار مقبره در سطوح پاييني و بر روي بدنه بنا جاي مي‌گيرند.