بازنگري در تاريخ استقلال فن بديع در بلاغت اسلامي

ory of Independence of “Badi” in Islamic Rhetoric

بسياري از پژوهش گران معاصر بلاغت بر اين باورند كه علم «بديع» را سكاكي از علم بيان جدا كرد و بدرالدين بن مالك آن را به عنوان «فن» ناميد. اين روايت نمي تواند بازتاب درستي از حقيقت باشد؛ چرا كه روند استقلال اين علم دست كم دو قرن پيش از سكاكي آغاز شده بود. علي بن خلف كاتب (ح 427 ق) با جدا كردن تشبيه و استعاره از بخش «بديع» كتاب خود يكي از گام هاي اساسي را در اين باب برداشته بود. در واقع علت اين جدايي به اين سبب بود كه استعاره در كتاب هاي مشهور بلاغت به دو مبحث نامرتبط تعلق داشت؛ از يك سو آن را تحت جنس «مجاز» مي دانستند و از سويي ديگر آن را به چشم يك صنعت بديعي مي نگريستند. در قرن ششم مطرزي خوارزمي (ف 610 ق) نخستين كسي بود كه از اين دوگانگي پرسش كرد و به صورتي قاطع استعاره و تشبيه و تمثيل را از قلمرو بديع خارج نمود. در حوزه منطق نيز مبحث مجاز تحولاتي را از سرگذراند و با ابتكار ابن سينا به بخش «تصورات» و «مبحث الفاظ» راه يافت و در قرن ششم عملا به مبحثي مستقل تبديل شد؛ بنابراين سكاكي و ابن مالك در واقع ميراث داراني بودند كه عملا فقط ميوه جدايي علم بديع از علم بيان را، چيدند. اين مسئله نبايد ما را به داوري نادرست در خصوص سهم كساني كه در اين ماجرا نقشي اساسي داشتند وادارد. هدف از اين تحقيق، اصلاح تاريخ بلاغت اسلامي است.

At the beginning of its genesis in the third century, rhetoric was expanded. It was called “Badi”, “Bayan” and in later centuries it was introduced as “Balaghat”. However, this process did not last long and the pure light of rhetoric becomes multiple like the shadows of knurl. According to the reports of rhetoric contemporary historians from the late sixth century and at the beginning of the seventh century, we see the branching of this knowledge until we access what we call “Badi’, Bayan, Maa’ni”. The main subject of this article is about the independence date of “Badi”. Many contemporary historians believe that this branch of knowledge with its current meaning was made by Sakkaki and after that it became popular as a technique developed by Badraldinebne Malek (Matlub, 2010). This belief is so famous among rhetoric researchers and students that many articles, books or entries written about “Badi” introduce the independence of this knowledge from the seventh century by Sakkaki or Badraldinebne Malek (see Matlub, 2010; Maraghi, 1990). What we will present here is a new narrative about the independence date of this knowledge. The novelty in this method is rooted in the difference of writers' attitude towards famous rhetoric historians about the nature of history, especially intellectual history.