سياست‌نامه‌نويسي و چرخش گفتماني انديشه سياسي ايران؛ تحليل كنش گفتار «سير الملوك»

Siyasat-nama and Discursive Turn in Iranian Political Thought; the Speech Act Analysis of Siyar al-mulûk

نسبت نقش مولف و زمينه اجتماعي در چرخش گفتماني انديشه سياسي اسلام و ايران دوره ميانه اسلامي، موضوعي شايسته بررسي است. زمينه‌هاي اجتماعي قرن‌هاي سوم تا پنجم ه.ق، بسترهايي را ايجاد كرد كه از درون آن، الزامات تحول انديشه سياسي اسلام و ايران و چرخش گفتماني آن شكل گرفت. در واكنش به تحولات و زمينه‌هاي سياسي جامعه اسلامي ايراني اين دوره، سه گونه انديشه ورزي درباره خلافت سلطنت شاهد هستيم؛ ابوالحسن ماوردي با طرح انديشه خلافت اسلامي به دنبال حفظ خلافت؛ امام محمد غزالي ضمن تلاش براي توجيه شرعي قدرت امرا و سلاطين به دنبال آشتي خلافت و سلطنت و در نهايت خواجه نظام الملك طوسي با نظريه شاهي از نظم خلافتمحور گذر نموده و گفتماني جديد را صورت‌بندي كرده است. چنين منازعه‌اي در متن «سيرالملوك» قابل بازيابي است. در اين متن، منازعه سه گفتمان انديشه سياسي قابل بازيابي است: گفتمان خلافت، گفتمان شاهي و گفتمان ديني مقاومت. اين مقاله اين فرض را به آزمون مي‌گذارد كه خواجه نظام الملك در متن سير الملوك، نقش «سوژگي سياسي» را در تحول گفتماني از شريعت نامه به اندرزنامه بازي كرده است. او در متن سيرالملوك، از سه استراتژي زباني براي ايفاي نقش موقعيت سوژگي بهره مي‌گيرد: «كم رنگ سازي» كه از طريق آن در بازنمايي‌ها، خليفه و اركان ساختاري آن را به «حاشيه» مي‌راند؛ «طرد» كه از طريق آن، گفتمان‌هاي ديني مقاومت را در زنجيره نفي گفتماني قرار مي‌دهد و «برجسته‌سازي» كه از طريق آن، گفتمان شاهي را «صورت‌بندي» مي‌كند. روش تحليل در اين مقاله، تلفيقي از نظريه گفتمان «لاكلائو» و «موفه» براي سطح كلان تحليل و رويكرد گفتمان سطح خرد «ون لوون» است.

The relation between author and social context in discourse turn of Iranian and Islamic political thought is a matter of great concern. The social contexts of 7th to 9th centuries created new condition which in turn paved the ground for change and development of Iranian and Islamic political philosophy and its discursive turn. In response to this change and political contexts of Iranian-Islamic society, emerged three schools of thought among the thinkers of this period. Al-Mawardi and introducing of caliphate system, Al-Ghazali with Islamic justification of authority of the Kings in order to reconcile between caliphate and kingship and, finally, Nizam al-Mulk by Siyasatnama (The Book of Government) who tried to pass the caliphate system and articulate a new discourse. Relying on the Iranian tradition of Ideal King, Nizam al-Mulk tries to justify kingship with an expedient approach. Such a conflict is distinguishable in Siyasatnama. Within this book, there is a conflict between three discourses: caliphate, kingship and religious discourse of resistance. This paper is going to verify the hypothesis that Nizam al-Mulk has played the role of “poiltical subjective” in the discursive transformation from writing Shariatnama (Islamic laws) to Andarzname (Book of advice). He uses three lingual strategies in order to play subjective situation role: to omit caliphate discourse by “concealing” it, and highlight the kingship discourse by excluding other discourses of resistance that are traceable in the book. The methodology of the article is a combination of Laclau and Mouffe discourse theory and micro-level approach of Van leeuwen discourse Analysis.