تحليل ساختار سه‌وجهي انديشه‌هاي دكتر علي شريعتي

A Survey on Triangular Dimensions of Dr. Ali Shariatie’s Thoughts

دكتر علي شريعتي از نادر روشنفكران معاصر ايراني است كه طي نيم قرن اخير توانسته است نفوذ و حضور خود را در حوزۀ انديشه‌ورزي حفظ كند. در بررسي اجمالي مي‌توان دريافت ساختار ذهني شريعتي اغلب شكلي سه‌وجهي دارد؛ ذهنيتي كه ريشه در سنت داشت و در هواي مدرنيته تنفس كرده بود و در جهان سوم و نظام بين‌المللي دوقطبي مي‌زيست. شايد «تنوع»، «پويايي» و «تغيير» از عوامل اصلي تكوين ساختار فكري و انديشه‌ورزي او باشد. در اين چارچوب، مقالۀ حاضر در پي اين است كه با به‌كارگيري نظريۀ مسئوليت روشنفكران و با استفاده از روش تاريخي – تحليلي، به واكاوي چارچوب اصلي و متد غالب حاكم بر انديشۀ شريعتي بپردازد و در اين ميان به اين پرسش‌ها پاسخ دهد كه ساختار ذهني و انديشۀ شريعتي منطبق بر چه الگويي است و از كجا سرچشمه مي‌گيرد؟ و اينكه آيا كاربست اين ساختار يا ساختارهاي تركيبي مشابه مي‌تواند در برون‌رفت از بن‌بست تاريخي توسعه‌نيافتگي ياريمان كند؟ فرضيۀ اصلي در اين تحقيق اين است كه انديشه‌هاي شريعتي تحت تأثير فلسفۀ تاريخ ماركس و هگل از ساختار سه‌وجهي پيروي مي‌كند و در اين چارچوب در نوشته‌هاي وي مهم‌ترين سه‌گانه شامل اسلام، ايران و سوسياليسم است و به‌نظر مي‌رسد در شرايط حاضر نيز اين منطق مي‌تواند در ايجاد فصل مشترك و نقطۀ اتصال مساعي مردم، جريان‌هاي سياسي و دولت در راستاي ايجاد تفاهمي آينده‌نگر و توسعه‌خواه مفيد باشد.

Shariati is one of the rare Iranian contemporary intellectuals that has been able to maintain its influence and presence in the field of thinking during the current century. With a glance, we can see that his mental structure was mainly triangular shape; a mentality was rooted in tradition and had grown in modern world, and lived in the Third World and the bipolar international system. Perhaps the diversity, dynamism and progress were the main factors of the formation of his mentality structure. Thus, this article seeks to analyze the framework and structure of Shariati's thought by applying the theory of intellectual’s responsibility and using historical-analysis research method. Meanwhile, we try to answer to this question: What is the reason for the formation of such a structure in Shariati's thought, and whether the application of this structure can help us to coping with the historical underdevelopment dilemma in Iran? The main hypothesis of this study is that the Shariati's thought, under influence of Marx and Hegel's philosophy of history, has a triangular structure and in this context the important triangular was Islam, Iran and socialism. It seems that in the present circumstances of Iran, this logic can be useful to break the deadlock of development.