سخن و شايست و نشايست‌هاي آن در آيينۀ ضرب‌المثل‌ها

سخن و سخن‌ گفتن مهم‌ترين ويژگي انسان انديشمند است كه مي‌تواند كاركردي دوسويه و بسيار متناقض داشته‌ باشد. ازاين‌رو براي آن بايد و نبايدهاي بسيار گفته ‌شده ‌است؛ از جمله در گسترۀ ضرب‌المثل‌ها بخش قابل اعتنايي را چنين مضاميني برساخته‌ است. مثل‌ها از سويي زاييدۀ فرهنگ مردم و از سوي ديگر نمايانندۀ عناصر موجود در همين فرهنگ‌اند و منبع ارزشمندي در پژوهش‌ها و مطالعات فرهنگي به‌ شمار مي‌روند. سخن و مقوله‌هاي گستردۀ آن نيز در گنجينۀ امثالِ مردمِ اين سرزمين بسيار محل توجه بوده و مثل‌هاي بسياري مي‌توان يافت كه در آن مستقيم يا غيرمستقيم «زبان»، «سخن»، «سخنوري» و شايست و نشايست‌هاي آن طرح ‌شده ‌است. پژوهش حاضر با هدف تبيين چندوچون بازتاب اين مضامين در ضرب‌المثل‌هاي فارسي سامان يافته‌ است. بدين منظور منبع اصليِ كارنوشتِ پيش رو، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌هاي فارسيِ ذوالفقاري قرار داده شده و با گردآوري همۀ نمونه‌هايي كه به‌گونه‌اي با موضوع سخن و لوازم آن پيوند داشته، محورها و خطوط اصلي از نظر محتوايي تحليل و طبقه‌بندي شده است. يافته‌ها نشان مي‌دهد شمار زيادي از نمونه‌ها به رابطۀ سخن و ويژگي‌هاي گوينده اشاره دارد و مواردي چون شخصيت اجتماعي، پايگاه طبقاتي، شرايط اقتصادي و دانش گوينده در رد و پذيرش سخن او مؤثر دانسته شده ‌است. خاموشي دومين موضوع پربسامد در مثل‌هاست كه با وجود نمونه‌هاي گاه متناقض، برآيند آن برتري سكوت بر گفتار است. موضوعات ديگري چون لزوم سنجيده‌گويي، آسيب‌هاي سخن، بيهودگي يا مؤثر بودن كلام و نيز نكاتي مربوط به شنونده در مراتب بعدي قرار مي‌گيرند كه هريك دربردارندۀ نكاتي فرهنگي و اجتماعي هستند كه در جاي خود بررسي شده‌اند.