تأملي زباني در مضمون و شگردهاي مضمون‏سازي در شعر فارسي

مفهوم «مضمون» در زبان فارسي مانند بسياري از مفاهيم ادبي ديگر مفهومي سهل و ممتنع است؛ در نگاه نخست چنان به نظر مي‌رسد كه اين مفهوم چندان روشن است كه نيازي به انديشيدن از ديدگاهي نظري درباره آن وجود ندارد و به‌اصطلاح از بديهيات حوزه ادبيات فارسي است؛ درحالي‌كه مضمون يكي از مهم‌ترين مفاهيم انتقادي و مركزي ادبيات در جهان است. دستيابي به مضامين آثار ادبي در دنيا كاري بسيار تخصصي و دشوار و درعين حال، بنيادي شناخته مي‌شود. ارتباط مضمون با كار نظريه و نقد ادبي نيز بر كسي پوشيده نيست، به‌گونه‌اي كه برخي يكي از مهم‌ترين رسالت‌هاي نقد ادبي را دست‌يابي به مضمون مي‌دانند؛ از چنين ديدگاهي مضمون‌يابي كاري انتقادي است كه ضرورتاً بايد ذيل نظريه‌اي ادبي صورت گيرد. معناي چنين رويكردي در وهله اول آن است كه مضمون‌يابي كاري بسيار تخصصي است؛ درحالي‏كه در جامعه ادبي ما بيشتر با ويژگي آماري تعريف شده است. جستن مضامين در آثار ادبي به هيچ روي كاري صرفا آماري نيست؛ بلكه در بهترين حالت، آمار شايد بتواند آن را عيني نمايد و به دست‌يابي به آن كمك كند. در اين زمينه با يقين مي‌توان گفت، با وجود اين‌كه مضمون، موضوع انديشه بسياري از صاحب‌نظران زبان و ادبيات فارسي بوده است، هرگز حدود آن مشخص نشده است و به‌ويژه عملاً كار مضمون‌يابي بر‌اساس تعريف علمي آن صورت نگرفته است. مانند بسياري ديگر از موضوع‌هاي ادبي، مضمون نيز مبتلا به ساما‌ن‌نيافتگي نظري است. دشواري ديگر در پرداختن به اين موضوع، مربوط به ويژگي چندمعنايي كلمه مضمون در زبان فارسي هم هست. در اين زمينه به‌ويژه اختلاط آن با «موضوع» منشأ بسياري از تشتت‌ها بوده است و به سردرگمي‌ها و گاه انحراف‌ها از معناي علمي آن افزوده است. با عنايت به دشواري‌هاي ماهوي موضوع و نيز دشواري هاي ناشي از گستردگي حوزۀ تحقيق، در اين پژوهش كوشيده شده است در حد توان تصويري از چگونگي دست‌يابي و مطالعۀ مضمون در شعر برخي شاعران نشان داده شود.