تأملي بر جلوه هاي فرّه باوري در تاريخ بيهقي

يكي از مفاهيم بارز اساطيري كه در ايران پس از اسلام نيز در ميان عموم مردم و آثار مكتوب به حيات خويش ادامه داد، فرّه باوري است. بررسي جلوه هاي اين انديشه كه در روندِ دگرديسي خود از دوران باستان به بعد، تغييراتي گوناگون در كيفيّت و كاركرد يافته است، يكي از زمينه هاي جذاب و سودمند پژوهشي است كه ارزش هاي تاريخي، جامعه شناختي، روانشناختي و حتي بلاغي بسيار دارد. بر اساس همين اهميت، اين مقاله بر آن است مهم ترين نمودهاي خودآگاه يا ناخودآگاه اعتقاد به فرّه را در يكي از برجسته ترين آثار منثور ادب فارسي كه هم ماهيتي تاريخي و هم صورتي ادبي دارد، بررسي كند. اين اثر، تاريخ بيهقي است. هدف از اين پژوهش، توصيف و تحليل جزئيات فرّه انديشي در معنا و صورت اثر مذكور است تا بدين ترتيب، سهم غالباً نيمه پنهان اين اعتقاد باستاني در تشريح رويدادها و نيز برداشت از ماجراها و شخصيت ها آشكار گردد و تطوّر كاركرد آن تا دورۀ غزنويان شناخته شود. يافته ها نشان مي دهند، فرّه باوري در اين تاريخ، معمولاً در جريان رويدادهاي كلان مربوط به شاهان و بعضي خصوصيات و رفتارهاي آنان جلوه مي كند. نمود آيين هايي چون جشن مهرگان نيز سهمي قابل توجه در اين بروز دارد. رويكرد جبرگرايانۀ تاريخ بيهقي در مواضعي چون به قدرت رسيدن شاهان، حامل نمودهايي قابل تأمل از فرّه انديشي است. جلوه هاي متعدد اين تفكر در محتوا و فرم اين اثر، انحراف كاركرد فرّه را از يك باور اساطيري به يك ابزار سياسي درباري، به خوبي بازتاب مي دهند و تفاوت بعضي جزئيات آن را با صورت اصيل و باستانيش آشكار مي كنند.