بازخواني حقيقت اراده انسان در ‎انديشه متكلمان و فلاسفه

در انديشه مشهور معتزله از جمله، ابوالهذيل، نظام، جاحظ و بلخي، حقيقت اراده انسان، اعتقاد به منفعت است. برخي متكلّمان امامي چون محقق طوسي، علامه حلّي و علامه مجلسي نيز اين ديدگاه را پذيرفته‎‎اند. به باور محقق طوسي، اراده و كراهت، دو نوع از علم‎اند. علامه حلّي نيز تصريح نموده كه اين‌دو از سنخ علم بالمعني الاعم‎اند؛ اراده عبارت است از علم يا ظن موجود زنده به وجود مصلحت در فعل؛ كراهت نيز عبارت از علم يا ظن موجود زنده به وجود مفسده در فعل است. به باور علامه مجلسي، اراده، مطلق علم نيست بلكه علم به منفعت در فعل است. برخي انديشمندان معتزلي و اشعري، اراده را به «ميل» تفسير نموده¬اند؛ مقصود از «ميل» در اين ديدگاه، شوق است. در انديشه اشاعره، تفسير اراده به «اعتقاد به نفع» و «شوق» صحيح نيست؛ بلكه عبارت از «صفت مخصّص و مرجّح» براي انجام فعل است. ديدگاه مشهور فلاسفه اين است كه حقيقت اراده عبارت از شوق اكيد است. ديدگاه برگزيده در حقيقت اراده انسان اين است كه اراده جزء مفاهيم منطقي و ماهوي نبوده بلكه از مفاهيم فلسفي است؛ منشأ انتزاع اراده انسان نيز برخلاف ديدگاه مشهور فلاسفه، «شوق اكيد» نيست.