پيامدهاي محيطي - ‌اكولوژيك خزش شهري در سكونتگاه‌هاي روستايي پيرامون شهر همدان

سابقه و هدف: تحميل كاركردهاي جديد از سوي شهرها به فضاهاي پيراموني منجر به شكل‌گيري و بروز نابساماني در عرصه‌هاي اجتماعي و اقتصادي مناطق پيراموني شده است  روندهاي عمده جهاني كه رقابت بر سر زمين را افزايش داده، موجب توسعه نامتوازن شهري شده است. به‌دليل تراكم جميعت در شهرهايي كه گسترش شتابان دارند، آسيب‌هاي مخربي در محيط زيست و زمين‌هاي ارزشمند كشاورزي ايجاد مي‌شود. از ديدگاه Karol (2012) «خزش شهري» در ابتدا مشكلات چشمگيري نداشت. اما جلوه‌هاي مثبت اين پديده از مدت‌ها قبل كمرنگ شده است اتخاذ راهبرد صنعتي شدن، اقتصاد مناطق روستايي را به شدت تغيير داده و در نتيجه روستا‌ها را به شهرهاي بدون برنامه تبديل كرده است اين پديده، در آغاز، در مادرشهرها و شهرهاي بزرگ اتفاق افتاد، ولي به‌تدريج بر اثر اتخاذ سياست‌هاي تمركزگرايانه سكونتگاهي، به شهرهاي متوسط و مياني نيز انتقال يافته است. از اين‌رو اين تحقيق در نظر دارد با واكاوي و تحليل دقيق پديده خزش شهري و با ارائه راه‌حل‌هاي علمي به كاهش آثار زيان‌بار ناشي از آن در ناحيه مورد بررسي كمك كند. مواد و روش‌ها: براي سنجش دقيق پيامدهاي پديده خزش شهري در ناحيه مورد بررسي از روش توصيفيتحليلي استفاده شد. در اين روش با استفاده از تصاوير ماهواره‌اي و به كمك علم سنجش از دور و تحليل‌هاي حاصل از سيستم اطلاعات جغرافيايي (GIS) روند تغييرات كاربري اراضي طي سال هاي ۱۳۶۹، ۱۳۸۵ و ۱۳۹۴ به تفكيك كاربري اراضي در ۷ نوع  كاربري (ساخت‌وساز مسكوني، ساخت‌وساز غيرمسكوني، زمين باير درحال تبديل، اراضي زراعي، اراضي باغي، مراتع و راه) بررسي شد. از گردآوري داده‌ها شامل بررسي تصاوير ماهواره‌اي لندست TM سال۱۹۹۰ و ETM+سال ۲۰۰۶، HRVIR ۲۰۱۵ و نقشه 50000 :1 ناحيه همدان براي تشخيص بهتر پديده‌ها و مقايسه آن با تغييرات كاربري اراضي طي دوره‌هاي بعد، استفاده شده است. نتايج و بحث: محاسبات انجام‌شده حاكي از آن است كه در ناحيه همدان بر اثر رشد خزنده شهر به شكل گسسته، بيشترين ميزان تغيير كاربري زمين در يك دوره ۲۵ ساله يعني از سال ۱۹۹۰ ميلادي تا سال ۲۰۱۵ در اراضي زراعي بوده است. به‌طوري كه اين اراضي به ميزان ۱۰۱۷ هكتار در اين دوره كاهش يافته است. در همين دوره اراضي مرتعي نيز  حدود ۱۸۹ هكتار كاهش داشته است. در مقابل، ساخت‌وساز مسكوني، در سال ۲۰۱۵ ميلادي نسبت به سال ۱۹۹۰ ميلادي به ميزان ۸۰۵ هكتار افزايش يافته است. پس از آن ساخت‌وساز غيرمسكوني با ميزان ۳۴۶ هكتار، اراضي باغي با مقدار ۱۶۹ هكتار و راه با حدود ۲۰ هكتار به ترتيب بيشترين ميزان افزايش را به خود اختصاص داده‌اند. همچنين، ميزان ۳۰۷ هكتار از مجموع ۶۴۴۶ هكتار از كل اراضي ناحيه مورد بررسي به صورت زمين باير درآمده است كه در حال تبديل شدن به ساخت‌وساز‌هاي مختلف است. مقايسه آمارهاي به‌دست‌آمده بيانگر آن است كه ساخت‌وساز مسكوني همچنان روند افزايشي دارد. با توجه به نتايج به‌دست‌آمده مشاهده مي‌شود كه در شرايط كشور ايران، تحقيق حاضر كه پيرامون شهر همدان انجام شده است با پژوهش‌هاي 2010 Jaeger,  و Ewing, 2008 و   Morote band Hernández, 2016 و ديگر پژوهشگران كه در اروپا به بحث مسائل زيست‌محيطي و نبود سياست‌هاي حمايتي براي جلوگيري از گسترش اين ساخت‌وسازها اشاره كرده‌اند، منطبق بوده است. نتيجه گيري: در بررسي‌هاي مربوط به تحولات فضايي و تغيير كاربري اراضي كشاورزي توجه به اين نكته كه كدام عناصر به آرامي و كدام عناصر با سرعت بيشتري تغيير مي‌كنند، از اهميت شاياني برخوردار است. در اين تحقيق نمايان شد كه در مورد بررسي اراضي كشاورزي (زراعي و باغي) نسبت به ساير اراضي بيشترين ميزان تغيير را داشته‌اند. بنابراين، اگر سياست‌گذاري و اقدامات لازم براي جلوگيري از ادامه اين روند صورت نگيرد، به دليل فشار بر منابع، تبديل و تغيير كاربري اراضي و در نتيجه نابودي زمين‌هاي ارزشمند كشاورزي آثار زيان‌بار زيست‌محيطي در پي خواهد داشت