ارزيابي كيفيت خاك‌هاي يك ناحيه نيمه‌خشك با استفاده از تحليل سلسله‌مراتبي منطق فازي نمونه موردي منطقه تلوبين در استان سمنان

سابقه و هدف: كيفيت خاك يكي از شاخص‌هاي مهم كشاورزي و محيط‌زيست پايدار محسوب مي‌شود. در راستاي اهداف كشاورزي پايدار و حفظ سلامت محيط‌زيست كيفيت خاك را به اين طور تعريف مي‌كنند: «ظرفيت نوع خاصي از خاك براي عملكرد در محدوده اكوسيستم طبيعي يا مديريت، براي حفظ بهره‌وري گياه و حيوانات، حفظ يا افزايش كيفيت آب‌وهوا، و حمايت از سلامت انسان و زندگي.» هدف از اين تحقيق استفاده از تحليل سلسله‌مراتبي و سامانه منطق فازي براي ارزيابي كيفيت خاك بر اساس خصوصيات فيزيكي، شيميايي خاك و ويژگي‌هاي توپوگرافي (شيب، ارتفاع و جهت شيب) منطقه تلوبين استان سمنان است. مواد و روش‌ها: منطقه مورد بررسي به وسعت 4236 هكتار در 85 كيلومتري شمال شرقي شهر شاهرود واقع شده است. رژيم‌هاي رطوبتي و حرارتي خاك اين منطقه به ترتيب زريك و مزيك هستند. سي‌‌و‌شش خاك رخ در منطقه‌ي تلوبين حفر شد. در اين پژوهش با توجه به حفظ بهره‌وري گياه و نظرات كارشناسان علوم خاك و علوم زراعي شاخص‌هاي كيفيت فيزيكي، شيميايي خاك و توپوگرافي منطقه انتخاب شدند. توزيع مكاني شاخص‌ها با استفاده از روش درون‌يابي وزن‌دهي عكس فاصله (IDW) براي ميان‌يابي نقاط قرارگرفته بين نقاط نمونه‌برداري‌شده و ايجاد يك سطح پيوسته، براي هر يك از پارامترهاي فوق تهيه شد. سپس نقشه اوليه براي تهيه نقشه‌هاي فازي براي سه شاخص مذكور به‌كار گرفته شد و  شاخص‌هاي ذكرشده با استفاده از روش فرآيند تحليل سلسله‌مراتبي وزن‌دهي شد. نتايج و بحث: نتايج اين تحقيق نشان مي‌دهد از لحاظ كيفيت خاك 01/3 درصد در دسته خيلي ضعيف، 57/49 درصد (87/2099 هكتار) در دسته ضعيف، 33/44 درصد (33/1877 هكتار) در دسته متوسط و 10/3 درصد (50/131 هكتار) در دسته خوب قرار گرفته‌اند. كيفيت خاك با استفاده از تمام شاخص‌ها تعيين شد، اما هميشه چند شاخص مهم و داراي وزن بالاتر به‌عنوان شاخص‌هاي كليدي مشخص مي‌شوند كه در اين تحقيق از شاخص‌هاي فيزيكي شاخص عمق خاك، از شاخص‌هاي شيميايي شاخص كربن آلي و از شاخص‌هاي توپوگرافي شاخص شيب، داراي وزن بالاتري هستند. بنابراين مشخص مي‌شود كه استفاده از تحليل سلسله‌مراتبيمنطق فازي براي تعيين كيفيت خاك در منطقه مورد بررسي از صحت خوبي برخوردار است. بازديدهاي ميداني منطقه نشان مي‌دهد در محدوده‌هايي كه كيفيت خاك متوسط است كاربري آن جنگل و مرتع است. در منطقه‌اي كه كيفيت خاك در دسته خوب قرارگرفته مقدار كربن آلي و پتاسيم داراي مقادير بالايي است و pH در دامنه 76 قرار دارد كه در اين محدوده قابليت جذب عناصر غذايي بالا است. اما در مناطقي كه كيفيت خاك در دسته ضعيف يا خيلي ضعيف است، مقدار كربن آلي كم يا ناچيز است و شيب‌هاي منطقه بيشتر از 30 درصد است. نتيجه‌گيري: نتايج اين تحقيق نشان داد كه كربن آلي خاك بيش‌ترين تأثير و سهم را در كيفيت خاك منطقه مورد بررسي دارد و از لحاظ كيفيت خاك بيشتر وسعت منطقه در دسته ضعيف كيفيت خاك قرار دارد. بنابراين مي‌توان بيان كرد كه استفاده از روش تلفيقي فازي و AHP در محيط سامانه اطلاعات جغرافيايي، مي‌تواند وضعيت كيفيت خاك را در منطقه به‌صورت كمي در قالب گروه‌هاي مختلف طبقه‌بندي كند. با استفاده از تكنيك فازي مي‌توان اظهارات كارشناسان را به‌عنوان پايگاه داده در اختيار داشت. به‌طوركلي، رويكرد منطق فازي به‌عنوان ابزار بسيار مناسبي براي مدل‌سازي كيفيت فيزيكي، شيميايي و توپوگرافي منطقه كه به پارامترهاي ورودي در نظر گرفته‌شده وابستگي دارد، قلمداد مي‌شود.