«امّت»، فراتر از تمدن در آينه قرآن

اسلام ديني جامع و جهاني است و اجراي همه‌جانبه آن، مستلزم قالبي تمدني (به‌مثابه كلان‌ترين نظام مناسبات انساني) و تأمين‌كننده چنين واحد كلان اجتماعي است. اصطلاح تمدن، با انباشت مفهومي و فرهنگي آن در غرب، حاوي جوهري سكولار است كه موجب ترديد و احتياط در استفاده از اين اصطلاح مي‌شود. بدين سان بايد در پي اصطلاحي جايگزين در بستر فرهنگ اسلامي بود. در اين پژوهش با روش توصيفي و تحليل مفهومي، واژه‌هايي از قرآن‌كريم واكاوي مي‌شود كه در مظان اين معنا، ‌داراي گستردگي اجتماعي است. در ميان پنج واژه مطرح در اين مقاله كه دربردارندۀ معناي گسترده اجتماعي باشد، به‌ظاهر واژگان بلد، قريه، مدينه و مُلك جايگزين مناسبي براي تمدن نيستند. در اين ميان، واژه فراگير «امّت» كلان‌ترين و جامع‌ترين نظام مناسبات انساني است كه با افزوده‌هاي فراتمدني‌اش، چه‌بسا ترسيم‌كنندۀ مناسب‌ترين بستر تكامل انسان براي تأمين نيازهاي فراگير مادي و معنوي فرد و جامعه باشد. امّت با افزوده‌هايي همچون آرامش‌زايي، سبقت در خيرات، نظارت دروني و نيز عناصري همچون وحدت و حاكميت نوعي انساني، جامعيت، وسعت، نظام‌مندي، تعادل و هدف‌مندي به جهت ماهوي، كلان‌تر و نظام‌مندتر از ديگر اصطلاح‌هاي قرآني و نيز اصطلاح تمدن است.