صورت‌بندي تأثيرات معروف و منكر در تاريخ سياسي معتزله

جايگاه راهبردي معروف و منكر در كلام سياسيِ معتزله به گونه‌اي كه امامت ذيل آن قرار مي‌گيرد و تأثيرات ژرفي بر تاريخ سياسي اين گروه گذاشته است. مقاله حاضر با بهره‌گيري از چارچوب نظري مبتنيِ بر گونه‌شناسي مبارزه مثبت، منفي و مشاركت در قدرت، اين تأثير را كاويده است و در پاسخ به اين پرسش كه جايگاه و سطوح تأثيرگذاري معروف و منكر در تاريخ معتزله چيست، فرضيه خود را مبني بر ظرفيت و گستردگي اصل پنجم معتزله نسبت به كنش اجتماعي فرهنگي و كنش سياسي در گستره تاريخ به‌صورت مستقيم و غيرمستقيم در قالب سه رهيافتِ مبتني بر چارچوب نظري به آزمون گذاشته است. بر اين اساس، مقاله بر آن است كه سه رهيافتِ تاريخي هم‌زمان در مواجهه با معروف و منكر در ميان معتزله هويداست: رهيافت مبارزه مثبت، كه درصدد مبارزه رويارو با حاكمان نامشروع است و به اِعمال آخرين مرتبه امر به معروف و نهي از منكر يعني قيام بالسيف دست مي‌زند؛ نمونه آن شركت در قيام حسنيان و مشاركت در قيام عليه وليد بن يزيد است. رهيافت مبارزه منفي، كه تا پايه خروج و قيام پيش مي‌رود اما از آن پيش‌تر نمي‌رود و به اقدام عملي دست نمي‌زند كه نمونه آن اقدامات واصل بن ‌عطا و عمرو بن عبيد است. رهيافت شركت در قدرت كه دست‌يابي به مراكز سلطه را وسيله لازمي براي نشر عقايد خود و امر به معروف و نهي از منكر مي‌شمرد كه نمونه آن ابن ابي‌دؤاد و ثمامه بن ‌اشرس است. اين سه رهيافت سه صورت‌بنديِ انقلابيون، اصلاحيون و منفعلان را در كنارِ دولت شبه‌ايدئولوژيك و اقتدارگرا در تاريخ سياسي معتزله برمي‌سازد.