دوگانۀ معنويت هيجاني ـ غيرهيجاني، بر اساس مقايسۀ يوگاي پتنجلي با عرفان اسلامي

در مقالۀ حاضر از طريق مطالعۀ موردي يوگا و مقايسۀ آن با معنويت اسلامي، به مستندسازي تقسيم «معنويت» به «هيجاني ـ غيرهيجاني» پرداخته شده است. «معنويت» تحولي عميق در وجود انسان است كه وجهۀ فكري، احساسي و رفتاري انسان را به تعالي‌يافتن از زندگي خاكي و حيواني منعطف مي‌كند. سلوك‌هاي معنوي، آ‌ن‌چنان‌كه در اديان و فرهنگ‌هاي جهان ديده مي‌شود، متنوع است و مي‌توان اين تنوع را بر محور يك تحليل سه‌بخشي مقايسه كرد: غايت سلوك معنوي، مسير سلوك معنوي و فنون تحول معنوي. در مقالۀ حاضر، يوگاي پتنجلي بر اساس اين شيوۀ تحليل، با عرفان اسلامي مقايسه مي‌شود و نشان مي‌دهد كه يوگا برحسبِ هر سه مؤلفۀ مزبور، نسبت به عرفان اسلامي آ‌ن‌چنان است كه مي‌توان آن را خالي از هيجانات عاطفي و درنتيجه، «معنويت غيرهيجاني» دانست. اگر غايت يوگا دستيابي به آگاهي برتر و حذف هرگونه تعلق و بيم و رنج است، عرفان اسلامي رو به‌سويِ تعلق عاشقانه به حق‌تعالي دارد و به استقبال رنج‌ها مي‌رود. مسير سلوك اسلامي و فنون تحول در عرفان اسلامي نيز به خلاف يوگا، سراسر آكنده از واردات قلبيه و دگرگوني‌هاي عاطفي ناب است. با اين مقايسه، مي‌توان دو گونه معنويت را بازشناسي كرد (معنويت هيجاني و معنويت غيرهيجاني) و آن را در تحليل معنويت‌هاي ديگر به كار برد. هر معنويتي مي‌تواند در نقطه‌اي از يك طيف قرار گيرد، طيفي كه يك سر آن، معنويت كاملاً هيجاني و يك‌سوي ديگرش، معنويت خالي از هيجانات روحي است.