مطالعه تطبيقي تكرار و توالي هفت گناه كبيره اخلاقي در آثار سنايي با هفت ديو بزرگ در مزداپرستي

حكيم سنايي غزنوي (ف 536 ه‍.ق)، شاعر دوران‌ساز ادبيات عرفاني فارسي، در تدوين نظام اخلاقي ـ عرفاني خود و در تبيين هفت گناه كبيرۀ اخلاقيِ «آز، شهوت، خشم، كِبر، رشك، بخل و كينه»، هم از ميراث فرهنگ اسلامي و هم ميراث مزداپرستي باستان بهره مي‌گيرد. وي با رويكردي تحذيري و بنا بر ذهنيت قرآني خود، از اين هفت خوي بهيمي به‌عنوانِ «هفت درِ دوزخ» و بنا بر گرايش همدلانه به فرهنگ اساطيري ايران باستان، از اين خوي‌ها به‌عنوانِ «ديو» ياد مي‌كند. از فحواي كلام سنايي چنين برمي‌آيد كه ظاهراً نخستين‌بار زرتشت، پيامبر مزداپرستي، به اين هفت خوي بهيمي اشاره كرده است و بعدها اين هفت خوي به‌عنوانِ «هفت درِ دوزخ» به آثار عارفان مسلمان راه يافته است. نويسندگان در اين نوشتار كوشيده‌اند كه با يك نگاه تطبيقي به اشعار سنايي در حوزۀ گناهان كبيرۀ اخلاقي، اين اشعار را تحليل كنند و وجوه اشتراك اين هفت گناه كبيرۀ اخلاقي را با ماهيت و كاركردِ ديوها در اوستا و  ديگر منابع مزدايي نشان دهند. افزون بر اين نگارندگان با گزارش صُوَر تمثلي اين هفت گناه كبيرۀ اخلاقي در حديقه ‌الحقيقه و ديوان سنايي، خاستگاه اساطيري، روايي و بلاغي و حكمي آن‌ها را نشان داده‌اند. «تكرار و توالي اين هفت خوي‌ بهيمي»، «ديو‌بودن اين خوي‌ها‌»، «آفريدگان و همكارانِ‌ اهريمن ‌بودن اين ديو‌ها»، «در تن لانه‌داشتنِ اين ديوها» و «دوزخي‌بودن متصفان به اين خوي‌ها» همسويي انديشۀ سنايي را با برخي از باورهاي مزدايي  نشان مي‌دهد. افزون بر آن، فراتر از آموزه‌هاي قرآني، تنفر سنايي از خرفستران و اعتقاد تلويحي به وجود استقلالي يا تلفيقي ديوان،‌ به‌جز ابليس، جنيان و اهرمن، بر بنياد نگاه همدلانه و آشكار به مزداپرستي نيز شايسته توجه است.