بررسي راه‌هاي باستاني سردشت و تأسيسات وابسته به آن در دوره‌ي اسلامي بر اساس متون و شواهد باستان‌شناسي

The Survey of Sardasht Ancient Ways and its Related Facilities in the Islamic Period Based on the Archaeological Texts and Evidence

استان آذربايجان‌غربي به‌دليل حلقه‌ي ارتباط با بين‌النهرين و آسياي صغير، از جمله مناطق كليدي و مهم در مطالعات باستان‌شناسي دوره‌ي اسلامي ايران (خصوصاً در دوره‌هاي ايلخاني و صفوي) به‌شمار مي‌آيد كه كمتر مورد توجه باستان‌شناسان بوده است. در اين‌ميان شهرستان سردشت از نظر ژئوپوليتيكي و سوق‌الجيشي، همچون گذرگاهي به‌حساب مي‌آيد كه در مسير شبكه راه‌هاي ارتباطي شمال‌غرب به عراق و سوريه قرار گرفته است. بر اين‌اساس پرسش‌هاي اصلي عبارتنداز: 1- چه مدارك باستان‌شناختي در زمينه‌ي راه‌هاي ارتباطي اين منطقه وجود دارند؟ 2- جايگاه كاروانسراها و پل‌هاي تاريخي سردشت در بازشناسي اين راه‌هاي باستاني چيست؟ هدف اصلي اين مقاله، بازشناسي راه‌هاي باستاني سردشت است كه با استفاده از متون تاريخي و شواهد باستان‌شناسي انجام شده است. روش تحقيق در اين پژوهش، از نوع توصيفيِ تاريخي-تحليلي است؛ نگارندگان در بررسي راه‌هاي ارتباطي باستاني منطقه‌ي مورد نظر، روش كار ميداني خود را براساس اصول ذيل تعريف كرده‌اند: 1. بررسي متون تاريخي و مطالعات كتابخانه‌اي در ارتباط با موضوع مورد نظر، 2. شناسايي و بررسي پل‌ها و كاروانسراهاي منطقه به‌عنوان عوامل مرتبط با راه‌هاي تجاري، 3. بررسي شواهد باستان‌شناختي جاده‌هاي قديمي و محوطه‌هاي باستاني و تحليل موقعيت آن‌ها در ارتباط با مسيرهاي پيشنهادي، 4. تهيه‌ي نقشه‌هاي جغرافيايي با استفاده از GIS و تلفيق آن با شواهد باستان‌شناختي و تفسير عكس‌هاي ماهواره‌اي. شواهد باستان‌شناسي، شامل: پنج پل، دو كاروانسرا، بقاياي راه‌ها، توده‌سنگ‌هايي با كاربري احتمالي ميل راهنما و تعداد زيادي محوطه‌هاي اسلامي و تاريخي است. براساس نتايج به‌دست آمده، دو گذرگاه اصلي ارتباطي در سردشت وجود دارند كه تا اواخر دوره‌ي قاجار مورد استفاده بوده است. گذرگاه موسوم به «آلان» در جنوب شهرستان سردشت كه در ضلع شمال‌غربي به گذرگاه كورتك وصل مي‌شود، به‌عنوان مسير اصلي و گذرگاه موسوم به «قاسمَ‌رَش» در غرب به‌عنوان مسير فرعي، ازجمله مسيرهاي ارتباطي سردشت به شمال عراق بوده است.

West Azarbaijan is considered as one of the key and important areas in the archaeological studies of Islamic period of Iran (especially in the Ilkhanate and Safavid periods) due to its connection with Mesopotamia and Asia Minor, which, unfortunately, was not well-considered by archaeologists. Sardasht is geopolitically and strategically oriented as a canal that is located on the route of North West communication network to Iraq and Syria.Accordingly, the main questions are:1- What are the archaeological evidence in the context of the communication ways of this region? 2-What is the influence of the position of Sardasht on the formation intra-regional and extra-regional Northwest ways?The main purpose of this article is to reconstruct ancient ways of Sardasht. Research method in this study was descriptive-analytic(a combination of texts, archaeological evidence and GIS).In describing ancient communication routes of the area, the authors defined their fieldwork by scrutinizing the following principles:1-Reviewing historical texts and library studies in relation to the topic concerned 2: Exploring and studying the bridges and caravansaries of the region as factors associated with commercial ways 3:Surveying the archaeological evidences of old roads and Surveying the ancient sites and analyzing their location in relation to the proposed routes,4: Using GIS analysis and integrating it with archaeological evidence and interpreting satellite images.Archaeological evidence includes 5bridges,2 caravanserais, remains of roads, a mass of rocks with the possible use of a guide, and a large number of Islamic and historical sites. According to the results, there are two main connecting passages in Sardasht, which have been used for archaeological evidence from the first millennium BC to the late Qajar period.The Alan crossing in the south of Sardasht, which is connected to Kukhi Kurtak crossing on the northwest side, has been the main route and the passage of Qasma Rash in the west as a secondary route,including Sardasht’s routes to Iraq, and in particular Sulaimaniyah.