خوداي نامگ در بندهشن (گزارش تاريخ ساسانيان در بندهشن)

Khwadāy-Nāmag in Bundahišn: The account of Sasanid history in Bundahišn

متن‌هاي زردشتي فارسي ميانه كه پس از واژگوني شاهنشاهي ساسانيان و در سدة سوم هجري/ نهم ميلادي، بر بنياد ترجمه‌ها و تفسيرهاي اوستاي روزگار ساسانيان تدوين و گردآوري شده‌اند، براي شناخت دين، فرهنگ و تاريخ ساسانيان اهميت چشمگيري دارند. يكي از اين متن‌ها، كتاب بُنْدَهِشنْ (= آفرينش آغازين/ آفرينش بنيادين) است كه گنجينه‌اي از دانش و آگاهي هاي زردشتي است و بسياري از اسطوره‌ها و افسانه‌هاي كهن ايراني را از نابودي دور نگاه داشته است. احتمالاً گردآوري و تأليف اولية اين كتاب در پايان دورة ساسانيان انجام شده بود، امّا مدوِّنِ نهايي بندهشن در سدة سوم هجري، با بهره‌گيري از منابع گوناگون ديني و تاريخي آگاهي هاي ديگري به اين كتاب افزوده است. در فصل 33 بندهشن به نام «دربارة گزندي كه هزاره هزاره به ايرانشهر آمد،» چكيده‌اي از تاريخ ايرانيان از آغاز آفرينش تا آمدن تازيان به ايرانشهر و مرگ يزدگرد سوم آمده است و آنگاه بر بنياد پيشگويي‌هاي زردشتيان، سرنوشت آيندة ايرانشهر تا پيدايي سوشيانس گزارش شده است. آگاهيهاي درست اين فصل دربارة كوشش اردشير بابكان براي نابودي كَذَگْ خُوَتايان (= ملوك ‌الطوايف) و آراستن دوبارة دين زردشتي؛ جنگ‌هاي شاپور دوّم با تازيان؛ خشكسالي هفت سالة دورة پيروز و تاخت و تازهاي هپتاليان؛ پيدايي مزدك در دورة قباد و نابودي او با پايمردي خسرو انوشيروان و نبرد او با هون‌ها، و سپس آمدن تازيان به ايرانشهر در دورة يزدگرد سوم تا مرگ او، همگي بر بنياد خوداي‌نامگ (تاريخ ملّي ايرانيان) نگاشته شده‌اند، و ازاين‌رو بايد بندهشن را چنان منبعي سودمند براي مطالعة تاريخ ساسانيان نگريست.

Middle Persian Zoroastrian texts prove instrumental in illuminating the religion, culture and history of the Sasanian era. Compiled after the fall of Sasanid empire and in the ninth century of the common era, these texts drew on the ‘translations’ and Avestan interpretations at the Sasanid period. One such text is Bundahišn, literally meaning ‘Primal creation’, which is a trove of Zoroastrian knowledge, preserving many ancient Persian myths and legends. Chances are that the original writing of the book was completed at the end of the Sasanid era. New information was added to the final version in the ninth century of the common era by drawing on a variety of religious and historical sources. In Chapter XXXIII of the book, the section on “the afflictions which befell Ērān-šahr in each millennium” presents a synopsis of the Persian history from the creation to the coming of Arabs to Ērān-šahr and the death of Yazdgerd III; it then gives an account of Ērān-šahr’s fate until the emergence of Saošyant on the basis of the Zoroastrian foretelling. This research is a comparative and analytical study. It compares the information about Sasanids contained in this Chapter with that provided in the historical sources of the Islamic era. It will show that the following stories are based on Khwadāy-Nāmag and the Bundahišn must therefore be regarded as useful sources for studying the Sasanid history. The accounts provided in the book are: Ardašīr Bābakān’s efforts to annihilate feudalism and re-establish Zoroastrianism, Shāpūr II’s battle against Arabs, seven-year drought in Pirūz’s time and Hephthalites’ incursions, the emergence of Mazdak in Qubād’s time and his death through Khusraw Anūširvān’s stamina, his battle against Huns, and the coming of Arabs to Ērān-šahr in Yazdgerd III’s time until his death.