سلسله مراتب متصديان مالياتي در قرون ميانۀ متقدم، با تأكيد بر ماوراءالنهر و گسترۀ شرقي ايران

The Hierarchal order of Tax Officers in Early Medieval Iran, with an Emphasize on Transoxiana and Eastern Lands

تداوم و تحول در نظام ديواني ايران ميانه در گستره شرقي آن از جمله موضوعات مهم در تاريخ اجتماعي اقتصادي اداري ايران است. اما موضوع نظام مالياتي به عنوان ايده مبنايي شكل يابي ديوان سالاري ايراني كمتر مورد توجه قرار گرفته است به خصوص كه در گستره سرزمين‌هاي شرقي خلافت، فقدان منابع مستقيم در مورد سازمان ديواني دسترسي به جزئيات را دشوارتر مي سازد. در اين ميان سلسله مراتب نظام مالياتي كه نقش محوري در حفظ و كاركرد اين نظام داشته است، مورد توجه قرار نگرفته است و پرسش پژوهش ناظر بر آن است. در اين پژوهش با بازيابي القاب ديواني رايج براي متصديان مالياتي در قرون ميانه‌ي متقدم، تلاش مي‌شود تا با استخراج واژگان ديواني از متون فارسي اين دوران و بررسي داده‌ها با روش تحقيق تاريخي، نسبت و روابط مابين اين القاب و مناصب با يكديگر و تحولات آنها در اين دوران مشخص شود. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد در پي تغيير ادبيات ديواني به زبان فارسي در قرن سوم و چهارم قمري، به تدريج از قرن پنجم به بعد براي متصدي عالي‌رتبه‌ي مالياتي به جاي عامل، لقب مستوفي رواج يافت، در حالي كه عامل در معناي عامِ كارگزار همچنان به كار مي‌رفت. حوزه‌ي اختيارات متصديان ميان‌مرتبه با لقب عميد و بندار و ... نيز در اين دوره متغير بود و دچار كاهش و افزايش مي‌شد. روشن شدن مناصب اصلي ديواني، ضرورت وجود القاب و مشاغل ديگر را مشخص مي سازد و اين كه اين مناصب با توجه به نيازهاي محلي در هر دوره متغير بوده‌اند.

Continuity and change in administration of medieval Iran in eastern lands emerges as some of the important issues in social, economic and administrative history of Iran. But less attention has been paid to the subject of taxing system as the basic idea of Iranian administrative; noticing the fact that lack of direct sources about administrative system, especially in eastern lands of Abbasid Caliphate, makes it even harder to have access to such details. Moreover, the hierarchy of taxing system, which has had a central role in its protection and function, has not been noticed. This article explores the mentioned problem. Here, by extracting common administrative titles of tax officers in early medieval Persian texts, this article examines the facts with historical research method and identify the relations between these titles and posts. The results show that following the change in administrative language to Persian in the 3rd of 4th century A.H., instead of ‘Amil, Mostawfi became a common title for the high ranking tax officer, from the 5th century onward; while ‘Amil was still in use in the meaning of employee. Authorities of middle rank officers, with titles as ‘Amid, Bondar was variable and came to appear or disappear. Verifying the main administrative posts shows the necessity of some other titles, and also the point that posts were variable based on local needs.