«توپچي باشي» در عصر صفوي؛ از فن سالاري تا منصب داري

Cannoneers in the Safavid Era: From Art to Profession

عنوان «توپچي باشي» به معني سركرده توپچيان و فرمانده توپخانه، با رواج كاربرد سلاح آتشين توپ، تقريبا از اوايل عهد صفويه رواج يافت. در نخستين اشاره ها به اين مقام در دوره شاه تهماسب اول، توپچي باشي استاد فن سالاري است كه دو مهارت «توپ ريزي» و «توپ اندازي» را توامان داراست. ازآنجاكه سلاح توپ اساسا در اختيار دولت مركزي بود، طولي نكشيد كه توپچي باشي در سلك امرا و مقربان درگاه درآمد. با اصلاحات نظامي شاه عباس اول، توپچي باشي با حفظ دو مهارت پيش گفته، در سلسله مراتب نظامي صاحب موقعيت شد و در زمره امراي قشون قرار گرفت. پس از دو جنگ مهم ايروان (1045ق/1635م) و قندهار (1058ق/1648م) كه در هردو، توپخانه عامل اصلي پيروزي شد، جايگاه توپخانه بسيار ارتقاء يافت؛ به نحوي كه منصب توپچي باشي و يگان منظم توپخانه، براي نخستين بار درست بعد از جنگ هاي قندهار، در سال 1064ق/ 1654م. رسميت يافت. از آن پس تا پايان عصر صفوي، توپچي باشي صاحب منصبي نظامي بود كه وظيفه فرماندهي يگان توپخانه را در ميدان جنگ برعهده داشت و در كنار قورچي باشي، قوللرآقاسي و تفنگچي آقاسي، اما پايين تر از آنها، اركان اربعه ارتش حاضرالركاب (ثابت) مشاهره بگير (حقوق بگير) را تشكيل مي دادند. مقاله حاضر با روش توصيفي- تحليلي مي كوشد روند پيدايش منصب «توپچي باشي» را همپاي رواج كاربرد توپ در ارتش عصر صفوي، در سيري دويست ساله شناسايي كند و وظايف و جايگاه او را در سلسله مراتب نظامي آن عصر روشن سازد.

The title Cannoneer (Tūpchibāshi) became widespread with the increasing use of firearms since the early Safavid Era. According to the first references to this position during the reign of Shah Tahmasb I, a cannoneer was a skilled professional who was able to both cast (TūpRizi) and fire (TūpAndāzi) cannons. Since cannons were essentially in the hands of the central government, cannoneers soon became important people in the court. With the military reforms of Shah Abbas I, Cannoneer, maintaining the two aforementioned responsibilities, entered the military hierarchy and became one of the leaders of the army. After the two important wars of Yerevan (1635) and Qandahar (1648), both of which were won by means of the artillery, the standing of the artillery improved so that the office of cannoneer and the artillery unit were officially created in 1654. Since then, until the end of the Safavid Era, a cannoneer was a military official who commanded the artillery in war. Thus, Cannoneer and three other offices, namely Qurchibāshi (Commander of the Royal Bodyguards), Qullar Āghāsi (Commander of the Royal Slaves), and Tofangchi Āghāsi (Commander of the Royal Musketeers), became the four pillars of the Safavid army. This paper studies the emergence of Cannoneer in the army of the Safavid dynasty to clarify its position and tasks in the military ranks of that era.