نقش علم و عمل در تكامل آدمي از نظر ملاصدرا

«نفس ناطقه» فصل مميّز انسان از ديگر انواع و «كمال عقلي» فصل مميّز آدميان از يك‌ديگر است. نفس ناطقه داراي دو قوۀ عقل نظري و عقل عملي است. لطيفۀ ملكوتي نفس كه سرّي از اسرار الهي است ظرفيت ترقّي و استكمال به سوي واجب تعالي دارد و اگر انسان آن را مُهمل رها كند به سوي ظلمت و تاريكي خواهد رفت. تحوّل‌پذيري و استكمال نفس از اصول مسلّم فلسفۀ صدرايي است و حركت جوهري يكي از عمده‌ترين دلايل آن است. بر اين اساس، آدمي پيوسته در حال پويايي و صيرورت است و هيچ توقّف و ايستايي ندارد. سخن اصلي ما در اين مقاله اين است كه حركت كمالي جز از رهگذر علم و عمل ميسّر نخواهد شد. كمال و سعادت در فلسفۀ صدرايي برخاسته از وجود است و راه آن از طريق علم و عمل كه بال‌هاي صعود به آسمان سعادت و قلۀ هِرم هستي‌‌اند، مي‌گذرد. علم و عمل لازم و ملزوم يكديگرند و هر يك سبب رشد ديگري و تحقّق مرتبه كامل‌تري از آن براي انسان مي‌شود. البته، در مقام ارزش‌گذاري، علم، برتر از عمل است؛ زيرا هم در مرحلۀ ابتدايي، علم سبب عمل است؛ به‌گونه‌اي كه در نبود نظر، عمل معنايي ندارد و هم در مراتب بالاتر، معرفت غايت عمل است و عمل مقدمه و مقوّم نظر است كه موجب رفع موانع و حجاب‌هاي دروني و بيروني مي‌شود، يعني زمينه‌اي فراهم مي‌كند تا وجود ملكوتي‌ انسان نمايان و به علمي كه از آن تعبير به «معرفت ربوبي» مي‌شود، منجر شود.