برابرسازي واژۀ فارسي خماهن با كاني‌هاي آهن‌دار شناختۀ شده امروزي، بر اساس رنگزا بودن اين ماده و يافته‌هايي از متون ادبي- تاريخيِ فارسي و تهيۀ نمونه‌اي از خماهنِ ماده

Finding the equivalent of the Persian word ‘Khomahan’ with today known iron ores based on its being a dyestuff and what is written in Persian historical literary texts

در مطالعات باستان­ سنجي، يكي از زواياي پنهان كه مي­تواند كمك شاياني به حوزۀ شناخت دقيق مواد باستاني نمايد، مطالعۀ متون كهن و برابرسازي مفاهيم مربوط به متون كهن با مفاهيم امروزي است. قبل از آغاز مطالعۀ علميِ نمونۀ تاريخي، بهتر است داده­ هاي مربوط به آن در متون كهن، موردبررسي قرار گيرد تا مشخص شود در آن متون، در خصوص نمونۀ موردنظر چه اطلاعاتي وجود دارد. اولين قدم در راه شناخت و دستيابي به اين اطلاعات، شناخت واژگان مربوط بدان علم است، اما گاهي واژه­ هايي از زبان فارسي منسوخ و امروزه جايگزين­هايي از ساير زبان­ها براي آن واژه تعيين شده­ اند كه در جوامع علمي همين صورت واردشدۀ واژه ­ها، شناخته‌شده و مورداستفاده قرار مي­گيرد و معادل فارسي آن­ها­ ناشناخته است. بنابراين مشخص نبودن معادل امروزي واژه ­هاي منسوخ‌شده، باعث مي­ شود تا پاره ­اي از اطلاعات مربوط بدان­ها، در تفسير متون كهن همچنان در ابهام و ناشناخته بماند. با يافتن نام كهن اين واژه ­هاي واردشده و برابرسازيشان با واژه­ هاي شناخته شدۀ امروزي، مي­توان در يك گسترۀ مطالعاتي وسيع، اطلاعات ارزشمندي را به ­دست آورد. خماهن يكي از اين واژه ­هاي كهن فارسي باستان و منسوخ شده­ اي است كه تنها در كتاب‌هاي تاريخي پزشكي كهن و كاني­ ها، فرهنگ‌هاي لغت و حاشيۀ ديوان ‌شاعران (تا قرن ششم هجري) در مورد اين واژه تعاريف مختلفي ارائه شده است و اين تعاريف تنها بر كاني آهن­دار و رنگزا بودن آن ماده تأكيد و آن را به سه دستۀ ماده، نر و مغناطيسي يا زنگي تقسيم ­بندي مي­كنند، اما به‌طور دقيق مشخص نشده­ است كه اين واژه معادل كدام كاني يا كاني­­ هاي رنگزاي شناخته‌شدۀ امروزي است. در ابتدا بر اساس آنچه دربارۀ خماهن ماده، نر و مغناطيسي در متون كهن آمده و آنچه از ويژگي­ هاي كاني­ هاي آهن­دار مهم، امروزه شناخته شده ­است، برابرهاي امروزي انواع خماهن مشخص شد. سپس نمونه ­اي از خماهن مورد استفاده در پزشكي قديم از عطاري تهيه و جهت شناسايي اوليۀ نمونه، از دوربين عكاسي، سابيدن در آب، تهيه تصوير با لوپ ديجيتال و بررسي با ميكروسكوپ نوري استفاده گرديد. همچنين با تست شيمي كلاسيك انجام شده، وجود عنصر آهن در آن مشخص گرديد و در نهايت آناليز XRD از نمونه خماهن مادۀ تهيه شده، انجام شد. نتيجۀ اين آزمايش­ ها نشان دهندۀ اين موضوع است كه خماهن ماده معادل با كاني شناخته شده امروزي هماتيت است. بر اساس معادل­سازي­ ها مي­توان گفت كه احتمالاً خماهن نر معادل گوتيت و خماهن زنگي يا كهربايي نيز معادل مگنتيت است.

In archeometry studies, one of the hidden angles that can be the great help in the field of accurate understanding of ancient materials is the study of ancient texts and finding the equivalence of them with modern ones. Before an Iranian archaeologist wants to study a historical sample, it must be determined what information is available in ancient Persian texts about that sample .The first step in identifying and obtaining this information is to understand the vocabularies and words relevant to that science. But sometimes words from the Persian language are outdated and alternatives from another languages are nowadays designated for that word, which are well known and used in scientific societies and Their Persian form is unknown, so the obscurity of today's obsolete equivalents makes some of the information relevant to it still ambiguous in interpreting ancient texts and remains unknown. by finding the ancient name of the words and their equivalence with the well-known words of today, valuable information can be obtain in a wide range of studies. Khomāhan is one of these ancient and obsolete Persian words that has been defined only in the historical books of medicine and minerals, dictionaries and in Persian poems and these definitions only emphasizes that it is an iron ore. In these books two types of male and female are mentioned for it. It is said that female khomāhan is a reddish- black stone that, when sinking in water, red color will be appeared and It has been used as a red pigment like a vermillion, and the male khoamāhan is a black stone and when sinking it in water yellow color will be appeared, it has been used as a yellow pigment like an orpiment. In Persian poetry also is mentioned about magnetic or black khomāhan. Black khomāhan is also a kind of a very black colored stone and is considered to be the best kind of khomāhan. Thus, the word khomāhan is referred to three stone but it is not known precisely which word or equivalent is known today. In this regard, female khomāhan that has been used in ancient medicine in Iran is found from perfumery and experiments have been carried out in order to prove what is said in ancient texts about female khomāhan. This research shows that female khomāhan is the equivalent of the Latin word hematite. According to researches, this term in ancient Iran, in addition to hematite, was also referred to as other iron ore. In this study, it was found that the “male khomāhan” is equivalent to today's known mineral of the European word "goethite" and the word “magnetic and black khomāhan” refers to the word “Magnetite”.