بينامتنيّت و فزون متنيّت تقليدي و ديگرگونگي در اقتباس از شاهنامۀ فردوسي در آثار ميرزا آقاخان كرماني

همزمان ‌با شكل گيري انديشه هاي تجدّدگرايانه ‌و مشروطه خواهانه ‌در جوامع آسيايي ‌در اواخر قرن 13هجري قمري/ 19ميلادي، سبك ‌ادبي جديدي كه با نقد شيوه هاي ادبي گذشته همراه بود، شكل گرفت. در اين دوره ‌روشنفكران ‌ايراني ‌در پي تبيين مسألۀ هويّت ملّي و احياي روايات‌ اساطيري برآمدند. براي تحقّق اين ‌نگرش، ‌بسياري ‌از متفكّران به ‌فردوسي ‌توجّه خاصّي ‌نشان دادند و در ميان آثار ادبي، بيشتر از شاهنامه تقليد و اقتباس كردند. ميرزا آقاخان كرماني نيز به دليل ‌داشتن گرايش هاي ايران گرايانه به فردوسي ‌و شاهنامۀ او توجّه كرد و در آثار متعدّد خود به شيوه هاي متفاوت به اقتباس از شاهنامه پرداخت. در اين پژوهش به صورت اسنادي و با استفاده از روش توصيفي تحليلي به بررسي و تحليل چگونگي اقتباس و برقرار كردن ارتباط ميان متن شاهنامۀ فردوسي و آثار ميرزا آقاخان كرماني پرداخته و بنا بر نظريّۀ ژرار ژنت كه مجموعه روابط ميان متون را دگرمتنيّت مي نامد و آن را به پنج بخش بينامتنيّت، پيرامتنيّت، فرامتنيّت، سرمتنيّت و فزون‌متنيّت تقسيم مي كند، نشان داده‌ايم كه اقتباس ميرزا آقاخان‌ كرماني‌ از شاهنامۀ فردوسي بيشتر بر اساس بينامتنيّت (استفاده‌ از مواد متن) و فزون متنيّت تقليدي و ديگرگونگي (بازبيني، دگرگون‌سازي متن، تقليد ادبي) بوده‌ است كه در سه مكتوب، آيينۀ سكندري و نامۀ باستان ديده مي شود. آشنايي ‌كرماني با متون دساتيري نيز در اقتباس از اين متن مؤثّر بوده است. همچنين ميرزا آقاخان كرماني از شاهنامه اي استفاده كرده كه در آن نسخه هاي متعدّد شاهنامه با يكديگر مقابله شده اند. به نظر مي رسد نسخۀ چاپ سنگي منتشر شده در سال 1275 قمري در تبريز، نسخه‌اي بوده كه كرماني از آن استفاده كرده است.