منظومه‌هاي علمي و آموزشي در ادبيات فارسي و بررسي سير و محتواي آن (تا قرن نهم)

بخش قابل توجهي از ادبيات فارسي شامل منظومه‌هاي علمي است كه با اهداف آموزشي سروده شده است. هدف اين مقاله بررسي اين منظومه‌هاست كه از منظرهايي چون مؤلفه‌هاي اين نوع ادبي، دلايل و انگيزه‌هاي سرايش و سير آن در ادبيات فارسي بررسي شده است. اين نوع ادبيات به نظم علوم مختلف مي‌پردازد و اگرچه از عناصر شعري چون وزن و قافيه بهره مي‌گيرد، عناصري چون خيال جايگاه بسيار اندك و ثانويه‌اي در آن دارد. دلايلي چون تنوع و گسترش شيوه‌هاي آموزشي و نقش وزن در ايجاد رغبت به مطالعه و حفظ و به خاطر سپردن موضوعات از عوامل گسترش اين منظومه‌ها بوده است. از منظر دسته‌بندي علوم، اين منظومه‌ها بيشتر در علوم منقول همچون بلاغت، عروض و لغت است. نخستين اثري كه در اين حوزه سروده شده قصيده‌اي از ابوالهيثم ‌(اواخر قرن چهارم) است و از قرن هفتم به بعد رواج اين منظومه‌ها گسترش قابل توجهي يافته است. از نظر تقسيم‌بندي علوم در گذشته، منظومه‌هاي آموزشي هم در علوم معقول و هم در علوم منقول سروده شده؛ اگرچه ميزان منظومه‌هايي در علوم نقلي مانند كلام، لغت، صرف و نحو و علوم بلاغي بسيار بيشتر از علوم عقلي مانند طب است. البته در لابه‌لاي برخي آثار نيز سروده‌هايي ديده مي‌شود كه مي‌توان از مقولۀ آموزشي محسوب كرد.