ساختار معماري باروي قلعۀ ايرج با استناد به كاوش‌هاي باستان‌شناسي (پاييز ۱۳۹۶)

بيان مسئله: قلعۀ ايرج يكي از محوطه‌هاي دوره ساساني ايران در دشت تهران است. اين محوطه با باروي مربعمستطيلي به ابعاد ۱۴۷۰×۱۳۰۰ متر محدود شده است. تا كنون در مطالعات ميداني هيچ‌گونه بقاياي آثار گسترده معماري از فضاي درون محوطه يافت نشده است. از اين رو نوشتار حاضر در وهلۀ اول تلاش مي‌كند به اين پرسش پاسخ دهد كه «۱. ساكنان اين محوطه، با قريب به ۱۹۰ هكتار وسعت، در كدام بخش از محوطه سكونت داشته‌اند؟». پرسش مهم ديگر اين است كه «۲. نحوۀ نظم فضايي بقاياي معماري در قلعۀ ايرج چگونه است؟». در پاسخ به اين دو پرسش‌ ۱. با توجه به نبود بقاياي معماري در فضاي درون محوطه و فراواني بقاياي معماري بر روي باروي قلعۀ ايرج، گمان مي‌رود سكونت در اين محوطه روي سازه‌هاي معماري بارو بوده است. به علاوه، ۲. با استناد به مطالعات ميداني، فضاهاي معماري روي بارو به صورت نظام‌مند در سراسر باروي قلعۀ ايرج ديده مي‌شود و شامل ۸۲۸ اتاق يكسان، راهروي سراسري، ۱۴۸ برج ديدباني و طاق‌هاي بيروني است. هدف: در نوشتار پيش رو تلاش مي‌شود با استناد به داده‌هاي باستان‌شناسي قلعۀ ايرج، در وهلۀ اول وجود بقاياي معماري روي باروي محوطه اثبات شود و در مرحلۀ بعد، كيفيت فضاهاي معماري بارو ارزيابي و راجع به انتظام فضايي آن فرضيه‌هايي ارائه شود.روش: در تحقيق حاضر از روش توصيفيتحليلي براي رسيدن به اهداف پژوهش استفاده شده است. در ابتدا بقاياي معماري و عناصر فضايي كشف‌شده از مطالعات ميداني قلعۀ ايرج توصيف شده است و در ادامه، با قرار‌دادن اين عناصر فضايي در كنار يكديگر و يافتن يك كليت، تحليل و ارزيابي باستان‌شناسي انجام شده است تا بتوان راجع به ساختار بارو و نظم فضايي آن گمانه‌هايي مفروض ارائه داد.نتيجه: پيش‌تر كيفيت بقاياي معماري روي باروي محوطه مبهم و تا حدودي نامشخص بود. به نحوي كه گمان مي‌رفت روي باروي قلعۀ ايرج ساخت‌وسازهاي معماري وجود نداشته است. در نتيجه آخرين مطالعات ميداني باستان‌شناسي در قلعۀ ايرج، مشخص شد كه نه‌تنها روي باروي قلعۀ ايرج بقاياي آثار معماري وجود دارد، بلكه با تركيب داده‌هاي كاوش و بررسي‌هاي باستان‌شناسي، سازه‌هاي معماري در تمام بخش‌هاي باروي قلعۀ ايرج به صورت همسان اجرا شده و شامل اتاق‌ها، راهروي سراسري، برج‌هاي ديدباني و طاق‌هاي بيروني است. به علاوه، اين انتظام معماري در فازهاي متأخرتر به دلايل احتمالاً امنيتي تغيير كرده است.