توضيح دو ضبط از ديوان حافظ («جام اسكندر» و «ديو مسلمان نشود»)

در اين دو بيت از ديوان حافظ: خيال آب خضر بست و جام اسكندر(كيخسرو)            به جرعه‌نوشي سلطان ابوالفوارس شد اسم اعظم بكند كار خود اي دل خوش باش                كه به تلبيس و حيل ديو مسلمان(سليمان) نشود ضبط‌هاي «جام كيخسرو يا اسكندر؟» و «ديو سليمان نشود يا مسلمان؟» محلّ بحثِ محقّقان مختلف بوده است. در نمونۀ نخست، «جام اسكندر» مستند بر يك نسخه(خلخالي827ه.ق) است و همۀ دست‌نويس‌هاي معتبرِ ديگر «جام كيخسرو» دارند؛ ولي چون اسكندر نيز بنابر شواهد داستاني و شعري جامي ويژه با خصوصيّات شگفتِ كاسته نشدن آب آن و جهان‌بيني و رازگشايي داشته است، ضبطِ «جام اسكندر» بر اساسِ قاعدۀ «ضبط دشوارتر برتر است» در تصحيح علمي انتقاديِ ديوان حافظ اصيل‌تر از «جام كيخسرو» است. در مورد دوم هم با ناديده گرفتن نگاشتۀ «مسلمان نشود» در اكثر و اقدمِ نسخ ديوان حافظ كه در بررسيِ ضبط‌هايي از اين نوع، نبايد  به‌تنهايي معيار ترجيح و انتخاب باشد طبقِ يك ضابطۀ ديگر در تصحيح انقاديِ متون يعني «كدام صورت مي‌تواند تغييريافتۀ وجه ديگر باشد؟» همين وجه، نويسشِ درست است و به احتمالِ نزديك به يقين، بعضي كاتبان ضبط «مسلمان نشود» را براي رفعِ تكرار قافيه در غزل، رعايت تناسب بيت و هماهنگي با اجزا و عناصر تلميحيِ آن به «سليمان نشود» تبديل كرده‌اند.