جلوۀ عارفانۀ آيروني نمايشي در دفتر اوّل مثنوي معنوي

آيروني يكي از عوامل نارسايي و پيچيدگي متن است كه در زبان فارسي معادل طنز و طعن مي‌باشد كه با هدف تأديب و تنبيه، در متن توازن و انسجام ايجاد كرده و لازمه هر اثر هنري است. مولوي در مثنوي معنوي كه اثري تعليمي‌ـ‌عرفاني است در قالب حكايت‌هاي حكمت‌آميز قصد تعليم و آگاهي بخشي دارد؛ لذا آيروني بازتاب گسترده‌اي در اين اثر تمثيلي دارد و از اين نظر مي‌توان مولوي را با شكسپير در ادبيّات مغرب زمين مقايسه كرد. در اين پژوهش مصداق‌هاي آيروني نمايشي را در پيوند با عناصر آيروني‌ساز، از جمله عنصر معصوميّت يا اعتماد بي‌خبرانه، خنده‌آوري، تضاد ظاهر با واقعيّت و عنصر فاصلۀ نمايشي به مسائل عرفاني مانند: جهد، توكل، صبر، قناعت و فقر بررسي شده‌است. عناصر آيروني‌ساز در مثنوي مسائلي مانند: ناداني، ناآگاهي از سِرّ و حقيقت امور، حقيقت‌نمايي به‌جاي حقيقت، كج‌انديشي، ريا، دنيا‌پرستي، معصوميّت، لاف و گزاف مبتني بر ادعا، حرص، نقص و ضعف نفس و اخلاق، بخل و... باعث گرفتاري آدمي است. بيان روايي‌ـ‌تمثيلي مولوي در مثنوي، زمينه‌ساز آيروني نمايشي با طنزي خفيف است كه نشانه‌هايي از ساده‌دلي و موذي‌گري دارد و داستان ‌را در مرز جِد و هزل قرار مي‌دهد. درون‌مايۀ داستان‌هاي آيرونيك، به‌ظاهر حاوي مزاح، تخفيف و آسيب‌پذيري شخصيّت داستان است، امّا در فحواي كلام نتايج عرفاني آموزنده‌اش قابل فهم است. آثار غير طنز مانند مثنوي معنوي مولوي و شاهنامۀ فردوسي به‌دليل غيرمنتظره بودن حوادث داستاني، اغلب آيروني نمايشي دارند. توجّه به محتواي متن و بررسي دقيق آن بهترين راه تشخيص آيروني است.