ملاحظاتي در مضامين فلسفي شعر متنبي با ارجاع به امثال و حكم دهخدا

شايد بتوان ابوالطيب متنبّي، اين شاعر كوفي نيمۀ نخست قرن چهارم هجري را از برجسته‌ترين شاعران تاريخ به شمار آورد؛ زيرا وي هم در ادب عربي سبك‌آفرين است و هم در ادب پارسي داراي آوازه‌اي پرطنين. او هم در شعر عربي، از پيشروان است و هم اثرگذار بر بزرگاني چون سعدي و مولوي، يعني الگوهاي ادب و عرفان در جهان. متنبّي شاعري است موسوعي و استاد در انواع گوناگون شعري. اما آنچه موجب اشتهار بيش از حدّ وي شده، اشعار حكمي‌ـ‌فلسفي اوست. انعكاس بخشي از اين اشعار و اقوال حكيمانه در مجموعۀ چهارجلدي امثال و حكم دهخدا كه از گران‌بهاترين گنجينه‌هاي ادب و معرفت به شمار مي‌آيد، موضوع اين نوشتار است كه دربردارندۀ اشاراتي در اشعار متنبّي به حيثيّات هستي‌شناسي و انسان‌شناسي است؛ اشاراتي مبتني بر سرشت تاريك يا سلطه‌طلب آدمي كه به برخي نگرش‌هاي بدبينانه در سنت فلسفي غرب شباهت دارد. شعر متنبّي در واقع، به عنوان پيش‌نيازي براي مطالعات عميق در برخي از منابع و متون معرفتي مشرق‌زمين مطرح مي‌شود؛ زيرا او به لحاظ قدمت، تقريباً همزاد ادب پارسي دري بوده و بر بسياري از بزرگان اهل معرفت تأثير گذارده است و طرفه اينكه برخي گفته‌اند اين متنبّي بود كه راه را براي شعر فلسفي ابوالعلاء معرّي و نگاه بدبينانۀ او به انسان و جهان گشود. البته فلسفۀ بدبيني در شعر متنبّي با ديدگاه رايج در سنت فلسفي غرب يا نيست‌انگاري متفاوت است. بديهي است كه بررسي تطبيقي انديشۀ فلسفي در اشعار متنبّي، با برخي جريان‌هاي فكري در فلسفۀ معاصر غرب از يك‌سو و انعكاس اين اشعار فلسفي در مجموعۀ امثال و حكم دهخدا دست‌مايه‌هايي قوي براي ادبيات تطبيقي است.