تاريخ مفهومي مهندس در نيمۀ نخست دورۀ قاجاريان

امروز لقب رايج معماران با تحصيلات دانشگاهي در ايران «مهندس» يا «مهندس معمار» است، درحالي‌كه در اروپا، مبدأ نظام آموزش دانشگاهي معماري در ايران، كاربرد چنين عنواني براي معماران معمول نيست. در عين حال، اين لقب ميان معماران و دانش‌آموختگان ساير رشته‌هاي فني (مهندسان مكانيك، عمران، صنايع و غيره) مشترك است. اين اشتراك لفظ نشانۀ نوعي اشتراك در مدلول‌هاست و احتمالاً مانند هر ويژگي زباني ديگر، بر امري فرهنگي دلالت دارد. در اين مقاله، با رويكرد تاريخ مفهومي و روش تفسيري‌ـ تاريخي، دگرگوني‌هاي مفهوم مهندس در زبان فارسي و دگرگوني‌هاي فرهنگي مربوط به معماري كه متناظر با تغيير مفهوم اين واژه است، در نيمۀ نخست دورۀ قاجاريان، به‌ويژه عهد فتح‌علي‌شاه، جست‌وجو مي‌شود. اين جست‌وجو نشان مي‌دهد كه در آغاز اين دوره، دگرگوني مفهوم مهندس شامل كاستي گرفتن رنگ معماري و تقويت رنگ نظامي و نقشه‌برداري آن است. با آنكه در قديم، علاوه بر معماران بلند‌مرتبه و هندسه‌دان، خبرگان در ديگر فروع علم هندسه، چون علم حِيل نيز لقب مهندس داشتند، در ميان دست‌اندركاران ساخت‌وساز در دورۀ مورد بحث اين مقاله، مهندسانْ تحصيل‌كردگان فرنگ بودند. متناظر با تغييرات در مفهوم مهندس، به‌تدريج كار ساختن بناهاي جديد غيرنظامي را هم به اين گروه اخير مهندسان سپردند و گويي ورود معماري اروپايي به ايران بر دوش «مهندس» به معناي جديد آن حمل شد.