نسبت ماهيت سينما با دين و هويت ملي: رهيافتي انتقادي به ديدگاه‌هاي سيد مرتضي آويني

پرسش از ماهيت سينما در فرهنگ غربي چندين دهه قدمت دارد. اما در ايران عمدۀ مباحث نظري اين حوزه، ترجمه يا گرته‌برداري از آراي غربي‌ها بوده است. از زمان ورود سينما به ايران، تأملاتي از جنس آرا و نظريات سيدمرتضي آويني دربارۀ ماهيت سينما (به‌ويژه در نسبت با هويت ايرانياسلامي) طرح نشده بود. بنياد فكري آويني دربارۀ سينما، به پيش از دسته‌بندي گونه‌هاي سينما برمي‌گردد. او از «ذات سينما» آغاز مي‌كند. او معتقد است كه ذات سينما غربي است و نمي‌توان آن را از ذات خود جدا كرد. با وجود اين او در پي كشف ابعادي از سينما بود كه قابليت بيان مفاهيم ديني و بازنمايي هويت ملي را داشته باشد. اين رويكرد‏، نقطۀ مركزي برخي تناقض‌هاي نظري است كه در مقالات آويني مشاهده مي‌شود. پرسش كليدي مقالۀ حاضر اين است كه اگر سينما «ذات غربي» دارد چگونه آويني از امكان و ضرورت «تسخير جوهر» سينما سخن مي گويد و بر ضرورت كشف «قابليت‌هاي كشف‌ناشدۀ سينما» تأكيد مي‌كند؟ نسبت «تكنيك» و «محتوا» در نقد و تحليل سينمايي نيز يكي ديگر از حوزه‌هاي بحث‌انگيز در آراي آويني است كه در مقالۀ حاضر به آن پرداخته شده است. تأكيد ايشان بر اولويت و اهميت «نقد تكنيك» بسياري از نظريه‌ها و روش‌هاي تحليل فيلم معاصر كه گرايش به محتوا دارند را ناديده مي‌انگارد. در عين حال بسياري از نقدهاي به‌جا‌مانده از خود ايشان به‌شدت درگير محتوا است.به باور نويسندگان، شناخت آويني از سينما در طي دوران فعاليت فرهنگي و هنري ايشان پس از انقلاب اسلامي در حال تغيير و تحول بوده است و برخي از تناقض‌ها در آرا‌ي ايشان نيز بايد در بستر ادوار فكري ايشان تحليل شود. خوانش انتقادي آرا‌ي انديشمندان تأثيرگذاري چون آويني، افق‌هاي تازه‌اي پيش‌روي نظريه‌پردازان بومي سينما مي‌گشايد. اين پژوهش نظري كه با روش توصيفيتحليلي و با استفاده از منابع كتابخانه‌اي صورت گرفته، مي‌كوشد برخي از ظرفيت‌هاي ناديده‌انگاشته‌شدۀ آرا‌ي آويني را آشكار ساخته و با نگاهي انتقادي به بيان كاستي‌هاي آن بپردازد.