گونه‌شناسي خانه‌هاي تاريخي بافت قديم شهر مشهد، از اوايل قاجار تا اواخر پهلوي اول

مشهد شهري است با محله هاي تاريخي كه روزگاري بسياري از خانه هاي ارزشمند را در خود جاي داده بود، اما به واسطۀ تغيير شيوۀ زندگي، طرح هاي توسعه، مهاجرت و تغييرات اقتصادي، بخش وسيعي از بافت ارزشمند شهر در طي زمان دچار تغيير شده است. صرف نظر از جنبه هاي مثبت و منفي اين تحولات، لزوم معرفي و بازشناسي خانه هاي مشهد به عنوان يك شهر تاريخي، امري ضروري و مسجل است. در اين نوشتار سعي شده است تا قابليت گونه شناسي و دسته بندي درخصوص خانه هاي تاريخي شهر مشهد مورد بررسي قرار گيرد. در اين مطالعه با بررسي و تدقيق مفاهيم گونه شناسي و مسكن بر اساس اسناد و مدارك، به بررسي تاريخچۀ سكونت و ويژگي هاي بافت و معماري مسكوني گذشتۀ هستۀ تاريخي مشهد اقدام شده است. در ادامه، ويژگي هاي شكلي و جهت گيري واحدهاي مسكوني متأثر از اقليم منطقه مورد توجه قرار گرفته و با معرفي تعدادي از خانه هاي تاريخي بر پايۀ دورۀ زماني ساخت، به بررسي عناصر كالبدي و اجزاي آن اقدام شده است. برآيند اين مطالعه بيانگر امكان تفكيك و دسته بندي خانه هاي تاريخي شهر بر اساس ويژگي شكل و فرم عناصر، مانند سردر، هشتي، دالان، حياط، ايوان و همچنين بافت، تزيينات نماها و فضاهاي داخلي است كه به سه دسته شامل دو گونۀ قاجاري (نيمۀ اول و نيمۀ دوم) با معماري درون گرا و گونۀ سوم پهلوي اول با فرم برونگرا قابل تمايز است كه متأثر از شرايط زماني و تغييرات ناشي از دگرگوني الگوي معماري ايران، تحت تأثير معماري غرب و تحول در ساختارهاي اجتماعي فرهنگي جامعۀ ايراني در اين دوران مي توان برشمرد.