اصول و مباني حاكم بر تعيين قلمرو آزادي در اسلام

«آزادي» در دانش‌هاي ارزشي، به فعل اختياري انسان در آزاد گذاشتن خود يا ديگران اشاره دارد. براي تعيين ارزش آزادي، نيازمند اصول و قواعدي هستيم كه امروزه ارائه اين اصول براي تعيين قلمرو آزادي با انتقادهايي مواجه شده است؛ زيرا اولاً، اين اصول مبتني بر نوع تلقي خاصي از سعادت هستند. ثانياً، به سلب حداكثري آزادي منفي منجر مي‌شوند. از سوي ديگر، عدم ارائه اصول اخلاقي نيز با انتقاداتي مواجه شده است؛ زيرا نداشتن اصول اخلاقي، به غفلت از آزادي مثبت منتهي مي‌شود. اين پژوهش با روش تحليلي و استدلالي، به تبيين ديدگاه اسلام در ارائه اصولي براي تعيين قلمرو آزادي مي‌پردازد و ضمن التزام به خردگرايي و واقع‌گرايي، از آزادي در معناي منفي و مثبت آن دفاع خواهد كرد. به‌گونه‌اي‌كه از پيامدهي منفي ناشي از عدم ارائه جمع بين اين دو احتراز خواهد شد. در نتيجه، بدون پذيرش بي‌تفاوتي، از مداخله و ممانعت حداكثري پرهيز خواهد شد. اسلام با توجه به توحيد و مخلوق بودن انسان و جهان و با توجه به واقع‌گرايي و غايت‌گرايي در ارزش‌سنجي رفتار، اصول زير را در تعيين قلمرو آزادي ارائه مي‌دهد: اصل بندگي، اصل آزادي، ارزشمندي تأمين نيازها، اهتمام به آزادي مثبت و پذيرش پلوراليسم اجتماعي. در حوزه تغيير و اصلاح رفتار نيز اصول و قواعدي چون لزوم حسن ظن، حمل بر صحت رفتار ديگران، اصل تغافل، اصل تدرج و مدارا مورد توصيه قرار مي‌گيرند.