تحويل‌ناپذيري دو معناي «توانايي» و مسئلۀ علت ناقصه

دو معنا از «توانايي» در سنت تفكر اسلامي رايج است. در تعريف فيلسوفان از «توانايي» مفهوم ضرورت و در تعريف متكلمان مفهوم امكان مندرج است. مطابق ديدگاه نخست، همين كه فاعل در وضعيتي باشد كه اگر كاري را بخواهد آن را انجام دهد و اگر نخواهد آن را انجام ندهد و نيز مانع يا رافع بيروني او را از تحقق خواسته اش باز ندارد، توانا محسوب مي شود. در نقطه مقابل، دسته اي از متكلمان معتقدند كه فاعل در صورتي توانا محسوب مي شود كه از «امكانِ فعل و ترك» برخوردار باشد. فخر رازي اين دو تعريف را قابل ارجاع به يكديگر مي داند. خواجه نصير اين صلح را «صلح من غيرتراضي طرفين» مي داند. او با تفكيك ميان دو گونه از فاعل ـ فاعل هاي امكاني و فاعل تامّ ـ مدعي مي شود كه اين دو تعريف در خصوص خداوند غيرقابل تحويل به يكديگر و در مورد فاعل هاي امكاني (انساني) تحويل پذير به يكديگر هستند. در اين مقاله بعد از ذكر دلايل اين مدعا خواهم گفت كه اين دو تعريف حتي در مورد فاعل‌هاي امكاني نيز تحويل پذير به يكديگر نيستند. زيرا تنها راه حل براي جمع پذيري اين دو تعريف ـ توسل به عليت ناقصه ـ با اشكالات متعددي مواجه است.