مطالعۀ سير تحولات فناوري ”ترصيع“ در دوره‌هاي مياني و متأخرِ تاريخ فلزكاري ايراني‌اسلامي

فن ”ترصيع“ يكي از محبوب‌ترين و پركاربردترين فنون تزييني فلزكاري ايراني‌اسلامي در سده‌هاي مياني و متأخر آن است. كاربرد اين فن، همراه با اسامي و اصطلاحات مربوط به آن، طي دوره‌هاي مختلف تاريخ اين هنر دست‌خوش تغيير و تحولات متعددي شده است. هدف اين مقاله، ضمن معرفي و تعريف تخصصي فن ترصيع در فلزكاري ايراني اسلامي، ترسيم تصويري واضح‌تر و مشخص‌تر از تحولات تاريخي اين فن در سده‌هاي مياني و متأخر دورۀ اسلامي است. دركنار اين، نوشتار كنوني قصد دارد عوامل تأثيرگذار در شكل‌گيري و بروز اين تحولات را نيز بررسي و تحليل كند. بدين‌ترتيب، سؤالات پژوهش كنوني عبارت‌اند از: در فلزكاريِ سده‌هاي مياني و متأخر ايراني‌اسلامي، فناوري ترصيع چه تحولاتي را پشت سر گذاشته است؟  چه عواملي در بروز اين تحولات نقش داشته است؟ به‌منظور يافتن پاسخي براي اين سؤالات، در اينجا، پس از گردآوري مطالب و داده‌هاي مورد نياز به‌روش كتابخانه‌اي، از روش توصيفي‌تحليلي براي رسيدن به اهداف تحقيق استفاده شده است. نتايج اين بررسي نشان مي‌دهد كه فن ترصيع طي يك قرن، از اوايل سدۀ ششم تا اوايل سدۀ هفتم هجري، از سادگي و خامي به پيچيدگي و ظرافت قابل ملاحظه‌اي رسيده است. اما بعد از گذشت حدود يك سده، و در ميانه‌هاي سدۀ هشتم هجري، كاربرد اين فن دوباره به سادگي گرايش پيدا كرده است. عوامل گوناگوني در ظهور و بروز اين فن دخيل بوده‌اند. به‌نظر مي‌رسد تقاضاي اقشار توانگر جامعه مبني‌بر استفاده از فلزات قيمتي، ولو به اندازۀ كم، در بدنۀ آثار نه‌چندان قيمتي در به‌كارگيري نوع ساده و اوليۀ اين فن نقش مؤثري ايفا كرده باشد. اما در شكوفايي گونۀ پيچيده و ظريف اين فن راه‌يابي نقوش انساني و حيواني در تزيينات بدنۀ آثار فلزي عاملي اساسي به‌شمار مي‌رود. همچنين، شكوفايي كتاب‌آرايي در دورۀ ايلخاني از يك طرف و كاهش كاربرد برنجينه‌ها و مفرغينه‌ها، از طرف ديگر، موجب گرايش هرچه بيشتر به سادگي در كاربرد اين فن پرطرفدار در سده‌هاي بعدي شده است.