بررسي عبارت «حتّي إذا» از منظر دانش وقف و ابتدا

تركيب «حتّي إذا» در آيات قرآني از ديدگاه نحويّان، اهل تفسير و عالمان وقف و ابتدا يكسان معنا نشده است. بنا بر نظر اهل نحو و بلاغت، وقتي «حتّي» بر «إذا» داخل مي¬شود، ديگر نمي¬توان آن تركيب را غائيه معنا نمود، ولي از ديدگاه اهل تفسير معناي غايت از «حتّي» منفك نيست گرچه بر جمله¬ مصدّر به «إذا» وارد شود. عالمان وقف و ابتدا نيز با توجّه به موقعيت جمله¬ مصدّر به «حتّي إذا» و جايگاه نحوي ـ معنايي در غالب موارد، غائيه بودن آن را اخذ كرده و جمله بعد آن را مرتبط با قبل از آن دانسته¬اند. آن دسته از مفسراني كه گرايش ادبي ـ بلاغي در تفسير آيات دارند، اين تركيب را از حيث نحوي، ابتدائيه و از حيث معنا، غائيه اخذ كرده و براي هر يك از موارد استعمال «حتّي إذا» در آيات، جملات مغيّا ـ چه صريح و چه مضمر و مقدّر ـ معيّن نموده¬اند. ولي كاربرد «حتّي إذا» در آيات قرآني مؤيد نظر اهل تفسير بوده و غالباً براي نشان دادن غايت عمل يا حادثه¬اي است كه آغاز آن در آيات يا جملات قبل بيان گرديده است، حال ممكن است ذكر آن حادثه يا عمل، ظاهر باشد يا پنهان. بنابراين قاري قرآن هنگام مواجه شدن با اين تركيب، بهتر است عبارات قبل و بعد از آن را به يكديگر وصل نمايد و در صورتي كه دچار كمبود نفس مي¬گردد با لحن انتظاري يا انتخاب موضع وقف حسن پس از «حتّي إذا»، اين اتّصال را به شنونده نشان دهد.