بررسي نقشِ وقف در توسعه و رشد فضاهاي شهري در دوره‌ي قاجار (مطالعه‌ي موردي: بافت تاريخي شهر كرمانشاه)

The Role of Waqf in Growth and Development of Urban Spaces in Qajar Period (Case Study: Historical Context of Kermanshah City)

نظام وقف، نه‌تنها موجد ساختِ بسياري از فضاها و عناصر باارزش شهرها بوده است؛ بلكه پيوند نزديك موقوفات با امور مذهبي، سبب ماندگاري فضاهاي موقوفه‌ي شهري طي زمان شده است. پيوستگي وقف با اسلام باعث شده كه توجه شاياني از سوي جامعه نسبت به آن به‌عمل آيد؛ به‌طوري‌كه در تاريخ دوره‌ي اسلامي مدارس علميه، مساجد، تكايا، كاروانسراها، حمام‌ها و بازارچه‌هاي بسياري ديده مي‌شود كه محصول وقف هستند. در شهر كرمانشاه گرايش به وقف در دوره‌ي قاجار بيشتر از دوره‌هاي قبل مورد توجه عمومي واقع مي‌شود؛ به‌ويژه با روي كار آمدن «محمد‌علي ميرزاي دولتشاه» و «عماد‌الدوله» از فرزندان و نوادگان فتحعلي‌شاه رونق بيشتري مي‌يابد. با توجه به ضرورت گفته شده‌، اين پژوهش درنظر دارد تا با استفاده از اسناد دستِ اول تاريخي، اعم از موقوفه‌ها و رقبات و آثار مكتوب پژوهشگراني كه در اين رابطه پژوهش نموده‌اند، عناصر مهم معماري و شهرسازي كرمانشاه را در دوره‌ي قاجار تجزيه و تحليل كند؛ از اين‌رو مسئله‌ي اساسي پژوهش اين‌ست كه وقف به‌عنوان يك عامل مذهبي، چه نقشي در توسعه و رونق شهر كرمانشاه در دوره‌ي قاجار داشته است؟ فرض مورد نظر آن‌ست كه با حمايت شاهزادگان قاجاري از نظام وقف و رونق اقتصادي ايجاد شده در اين دوره، وقف بناهاي متعدد به ميزان قابل‌توجهي توسعه مي‌يابد؛ چنان‌كه بناهاي مهم شهر از قبيل: مساجد، تكايا، دكان‌ها و كاروانسراها، حاصل وقف بوده‌اند. نتايج پژوهش نشان مي‌دهد كه بناهاي موقوفه باعث محافظت و پايداري بناهاي شهر كرمانشاه تا به امروز شده است. اين بناها با واقع‌شدن در نقاط كليدي شهر اعم از مركز محلات (مساجد)، بازار و محدوده‌ي ارگ سلطنتي، توانسته‌اند نقش قابل‌توجهي در رونق و توسعه‌ي شهر در دوره‌ي قاجار داشته باشند.

The system of Waqf not only made many of the valuable spaces and elements of cities; but also has been closely links to religious affairs to the sustainability of urban spaces over time. The Continuity of Waqf with Islam caused considerable attention from society; as in the history of the Islamic period would be seen many schools, mosques, tekyes, caravansaries, baths and markets that product of Waqf. The influence of the waqf tradition on the development of Islamic cities is that sometimes most of the buildings in some cities are public and Waqfi; this is true of Kermanshah, which indicates the emergence of numerous monuments is Waqfi. By referring to the Qajar Waqfi documents and their periodic study and classification, one can gain valuable information on the evolution of cultural and social differences of this period in Kermanshah and obviously, regardless of the socio-cultural developments, urban development in Kermanshah cannot be followed; consequently, endowments can be seen as a valuable resource in this regard. In this respect, it can be said that the more interconnected the urban elements are both physically and functionally and the closer their location is to each other, Not only will their spatial organization be more significant, but their Waqfs and associated elements will be more efficient. In Kermanshah, the tendency to the Waqf more than the preceding periods has become popular; especially more prosperity with the coming of Mohammad Ali Mirza Dolshah and Emad Al-Dawlah sons and descendants of Fat Ali shah. According to the necessity, this research intends to use historical documents such as the endowments and written works of researchers who have studied in this regard, Analyzed the important elements of architecture and urbanization in city of Kermanshah during the Qajar period. Therefore, the fundamental question of research is Waqf as a religious factor, has played what role in the development and prosperity of the city of Kermanshah during the Qajar period?