خاستگاه شناختي، طبقه‌بندي و تحليل نقش‌هاي شيرسر بناهاي قاجاري گرگان

Identification, classification and analysis of shir-sar motifs in Gorgan`s buildings in Quajarid period

گرگان (استرآباد)، منطقه اي كه خاستگاه طايفه قاجار بوده و بناهايي ارزشمند از اين دوره را در خود به يادگار دارد. يكي از هنرهاي به‌جاي مانده در تعدادي از اين بناها، نقاشي‌هاي «شيرسر» است كه همچون كتابي مصوّر در عرصه انعكاس تفكرات گذشته خودنمايي مي كنند. نقش‌ هايي گوناگون با مضاميني غيرمذهبي كه گنجينه‌ايي از هنرهاي عاميانه‌ و بومي هستند. اگرچه از كيفيت بصري و هنري بالايي برخوردار نيستند، ليكن در مطالعه فضاي فرهنگي حاكم بر زندگي ساكنان استرآباد در عهد قاجار بسيار مفيد به نظر مي آيند. مقاله حاضر كه به روش ميداني در پنج بنا انجام شده، بر اين مسئله تاكيد مي ورزد تا ضمن بررسي عوامل فرهنگي و اجتماعي موثر در شگل گيري اين نگاره ها، به شناسايي و تحليل مفاهيم انواع نقش هاي استفاده شده بر سطح شيرسرها بپردازد . نتيجه بدست آمده از پژوهش نشان داد كه تزئينات اين بناها با مولفه هاي فرهنگي، اعتقادي، منزلت اجتماعي، شيوه معيشت و قدرت اقتصادي ساكنانشان بستگي تام داشته اند؛ ديگر اينكه به سبب به تصوير در آمدن نمادهايي چون الهه گان، حيوانات اساطيري و نباتات كه در اغلب موارد مرتبط با باران، باران‌زايي، بركت و حاصلخيزي هستند، به رابطه معنادار اين آثار با عملكرد شيرسرهاي زير سقف نيز پي مي ‌بريم.

Gorgan (astarabad), the area from which Quajarid dynasty was originated contains valuable buildings from this era. One type of art existing in some of the buildings is Shir-sar (The parts of under-ceiling) painitngs which like an illustrated book provide an arena to reflect the ancient beliefs and thought. The various motifs used in these Shir-sars have non- religious motifs and are considered to be a treasure of local and folk arts. Although they are not of a high artistic and visual quality, they are very useful when studying cultural atmosphere dominating astarabad`s inhabitants living in Quajarid era. In the present research, which was done in the field, the effective cultural and social factors to form the motifs were studied to identify the various types of the designs used on the Shir-sar and to analyze their motifs. As a result of the research, it has been clarified that the decorations in the buildings were completely depedent on the inhabitants` cultural elements, beliefs, social status, lifestyles and economic levels. In addition, since such motifs as Goodess, mythological animals and plants which are related to rain and fertility are portrayed in Shir-sar, we can find a meaningful relationship between these artistic works with Shir-sar`s functions.