خمسه به مثابه يك نوع ادبي

نظامي گنجوي (530-614 ق.) با سرودن مثنوي هاي پنج گانه خود موسوم به خمسه/ پنج گنج بنيان گذار سنت خمسه سرايي در ادبيات فارسي و به تبع آن، ادبيات تركي گرديد كه تا هشتصد سال در ايران و دامنه نفوذ فرهنگ ايراني (هند و عثماني) به حيات خود ادامه داد. در اين گستره زماني و مكاني وسيع ده ها اثر با نام خمسه يا نام هاي مشابه سروده شد. وجود اين دسته از آثار كه علاوه بر نام مشابه، داراي ويژگي هاي مشتركي نيز هستند، از وجود نوعي در ادبيات فارسي و تركي به نام «خمسه» حكايت دارد. هدف ما در اين مقاله شناخت قراردادهاي اين نوع ادبي، بر اساس خمسه هاي فارسي موجود است. براي اين منظور، ضمن برشمردن خمسه هاي موجود يا مذكور ادب فارسي در مناطق و دوره هاي مختلف، به بررسي ويژگي هاي اين خمسه ها پرداخته و قراردادهاي اصلي و فرعي اين نوع ادبي را بيان كرده ايم.