بررسي آستانه پستي - بلندي و عوامل مؤثر بر ايجاد فرسايش آبكندي در استان ايلام

Topographic Threshold and Effective Factors on Gully Formation in Ilam Province

فرسايش آبكندي يكي از شكل­ هاي مهم تخريب خاك به ويژه در مناطق نيمه خشك جهان است. استان ايلام چهارمين استان در كشور از نظر وسعت پهنه­ هاي آبكندي است و 13 درصد از سطح آن توسط آبكندها پوشيده شده است. مطالعه حاضر با هدف ارايه آستانه­ هاي توپوگرافي آبكندها شناخت فرآيند غالب در شروع و گسترش آبكندها در دو كاربري مرتعي و كشاورزي متمركز شده است. در ابتدا ويژگي­ هاي هندسي و توپوگرافي120 آبكند در بخش نيمه خشك استان شامل ، شيب هاي شروع و گسترش، مساحت شروع و گسترش هم­چنين ويژگي­هاي سطح حوزه آبخيز آبكندها شامل ميزان پوشش سطحي و خاك لخت به وسيله پلات­هاي يك متر مربعي به همراه نمونه ­هاي تركيبي خاك از سطح حوزه آبخيز و ديواره آبكند­ها برداشت گرديد. نتايج نشان داد عدد آستانه توپوگرافي شروع و گسترش آبكندها در كاربري كشاورزي به ترتيب 0/02 و 0/04 و در كاربري مرتعي به 0/1 و 0/2 افزايش يافته است. در حقيقت آستانه توپوگرافي تشكيل آبكند در اراضي مرتعي 5 برابر اراضي كشاورزي است. فرآيند غالب در تشكيل و توسعه آبكندها بر اساس رابطه شيب – مساحت و شواهد موجود در عرصه روان­آب سطحي بوده است. ماده آلي، پوشش گياهي، ميزان سنگريزه و خاك لخت 31 درصد از تغييرات آستانه توپوگرافي را تبيين نموده اند و ماده آلي با ضريب بتاي 62 درصد بيشترين مشاركت را داشته است. همچنين فراواني تشكيل آبكند با ميزان سنگريزه و پوشش سطحي داراي رابطه نمايي بوده و عامل كاهنده فراواني آبكند با افزايش سنگريزه و پوشش گياهي به ترتيب 60 و 35 درصد بوده است.

Gully erosion is one of the important forms of soil degradation, especially in semi-arid areas. Gullies are occupying 13 percent of Ilam Province area. This research focused on studying the topographic threshold of gullies, dominant process of gully initiation and development in agricultural and rangeland land uses. Ilam province with 2 million ha area is located in western Iran. Ilam has three climatic zones with 425 mm annual average precipitation. Dominant land use in Ilam is dried forest with 640000 ha area. Topographic characteristics of 120 gullies including initiation and development slopes, initiation and development contributing areas and surface characteristics of gullies contributing area including vegetation, rock fragment and bare soil by 1 m2 plot and soil samples from top soil and gullies wall were collected, as well, in semi-arid part of Ilam province. Results show that Initiation and development topographic threshold value in croplands are 0.02 and 0.04 and increase to 0.1 and 0.2 in rangelands. Topographic threshold in rangelands is five times more than croplands. Dominant process in gully initiation and development is surface runoff. Effective factors on gully topographic threshold are organic matter, vegetation cover, rock fragments and bare soil that describe 31 percent of topographic threshold; also, organic matter with beta coefficient of 62 percent has the most contribution in topographic threshold variation. Gully frequency has negative exponential relationship with rock fragment and vegetation cover and decay rate for rock fragment and vegetation cover are 60 and 35 percent, respectively. Topographic thresholds showed that topography has important role in gully formation but environmental characteristics as vegetation cover, rock fragment and land management are more important.