بازتاب فرهنگ و ادبيات عامه در منظومه هاي قضا و قدر فارسي

Reflection of Folk Culture and Literature in Persian Poems about Predestination

منظومه­ هاي قضا و قدر از آن دسته­ آثاري هستند كه در دورۀ زماني صفويه تا قاجاريه با محوريت تفكر جبري و در قالب طرح يك داستان سروده شده ­اند. بيشتر اين منظومه­ ها به­ صورت نسخۀ خطي در دست است و تعداد آن­ها به بيش از 20 مورد مي­رسد. در اين مقاله 4 نسخۀ چاپي و 11 نسخۀ خطي اين منظومه ­ها از ديدگاه بررسي عناصر فرهنگ و ادبيات عامه بررسي شده ­اند. با وجودي كه منظومه ­هاي قضا و قدر در قالب ادبيات رسمي و با محوريت يك موضوع كلامي و فلسفي سروده شده ­اند، مشخصه­ هاي زباني و محتوايي آن­ها ثابت مي­كند كه منبع الهام اصلي اين متون، فرهنگ و ادبيات عامه است. نوع برخورد سطحي با موضوع چالش ­برانگيز قضا و قدر و عاري بودن متن از استدلال­هاي پيچيدۀ فلسفي؛ ترويج تفكر تقديرباوري در اين منظومه­ ها؛ بازتاب عناصري از فرهنگ و ادبيات عامه، مثل زبان و بيان ساده؛ وزن عاميانۀ اين آثار؛ انعكاس باورهاي خرافي مثل اعتقاد به بخت و اقبال؛ توصيف برخي از سنت­هاي مردمي، بازتاب برخي از رفتارهاي عامه و توصيف شخصيت­ها و مكان­هايي از متن و بطن زندگي عامه از نشانه­ هاي تأثيرپذيري منظومه­ هاي قضا و قدر در ادبيات عامه است. منظومه­ هاي قضا و قدر از نظر بوطيقا و ساختار داستاني نيز كاملاً منطبق با ساختار قصه ­هاي عاميانه هستند. ضعف پي­رنگ؛ ضعف حقيقت­ مانندي؛ اهميت حادثه ­پردازي؛ شخصيت­هاي ايستا و قالبي؛ ابهام زمان و مكان و روايت داستان از زاويۀ ديد داناي كل از ويژگي­هاي است كه اين منظومه­ ها را با قصه­ هاي عاميانه پيوند مي­دهد.

The poems of fortuity are a collection of works written in the Safavid- Qajar period based on the algebraic thinking in the form of a story. Most of these poems are in the form of manuscript and they are more than 20. In this article, four prints and 11 manuscripts of these poems have been studied considering the elements of popular culture and literature. Although the poems of fortuity are written in the form of formal literature with a focus on the theological and philosophical themes, their linguistic and content characteristics prove that the main source of inspiration for these texts is the folk cultures and literature. The superficial approach to the fortuity that challenges the subject, being free of the complex philosophical reasoning and the promotion of fatalism thinking in these poems, the manifestation of popular culture and literature such as simple language and expression, the slang tone of these works, realization of superstition such as the belief in fortune, describing some popular traditions, reflecting some popular behavior, and describing personalities and places in the popular life are some indications of fortuity poem being influenced by folk literature. In terms of story structure, fortuity is also perfectly consistent with the structure of folk tales. Weaknesses in plot and verisimilitude, centrality of the events, static and dynamic characters, vague time and place and the omniscient narrative are some features that link these poems to the folk literature.