بررسي رابطۀ جنگ‌نامه‌هاي محلي فارسي‌ با حماسۀ شاهنامه از منظر گونه‌شناسي

A Study on the Relationship between Farsi Local Jangname and Shahnameh: A Genre Analysis

سهم قابل­ توجهي از اشعار فارسي را گونه ادبي حماسه دربر مي‌گيرد. دامنۀ اين گونه‌ تا قلمرو ادبيات شفاهي نيز كشيده شده‌ است. جنگ­نامه ­هاي محلي منظومه ­هايي هستند با حال و هواي حماسي كه مشخصاً به تأثير و تقليد از شاهنامه سروده‌ شده‌اند. اين شعرها در قالب مثنوي و بحر متقارب و گاه در بحر هزج هستند كه با روايتي داستاني و توصيف­ مبالغه­آميز، دلاوري­ هاي فرد يا افرادي تاريخي از يك منطقۀ جغرافيايي را شرح مي­دهند و تا مدت‌ها پس از سروده‌شدن، ميان مردمان آن منطقه مقبوليت دارند، و در اختلافات محلي و طايفه‌اي، كاركردهاي تبليغي دارند. جنگ­نامه‌ها بسته ­به موضوع خود، گاه به جنگ ميان سران طوايف و خوانين منطقه و در مواردي به نزاع يك گروه با حكومت مركزي پرداخته‌ و گاه نبرد گروهي از مردمان منطقه‌اي را با نيروهاي بيگانه روايت كرده‌اند. عنصر «جنگ» و بزرگداشت يا خوارداشت شخصيت‌ها و حوادث محلي و منطقه‌اي، پايه و مايه اصلي اين شعرها به‌شمار‌ مي‌رود. در اين مقاله سه جنگ­نامه محلي جنوب ايران، يعني جنگ­نامه رئيسعلي دلواري، جنگ­نامه حيات‌داود و شبانكاره و جنگ­نامه بر تابناك ليراوي از جهت سبكي و گونه‌شناختي بررسي شده ­اند. اين منظومه ­ها با آنكه از سبك زباني و ادبي شاهنامه و ديگر متون حماسي و همچنين لحن و گفت­گوي آن­ها تأثير فراواني پذيرفته‌اند، اما تفاوت‌هاي اساسي نيز با گونۀ حماسه دارند؛ مؤلفه‌هايي همچون زمينه اسطوره‌اي، داستاني، پهلواني، صبغه ملي و خرق­ عادت در اين سروده‌ها نيست. رنگ ملي ندارند؛ چراكه اهداف آن­ها در راستاي آرمان‌هاي يك ملت نيست و قهرمانانشان اغلب به‌دنبال رسيدن به آرمان­ها و اهداف شخصي‌اند؛ بنابرين به باور ما، از منظر گونه‌شناسي اين سروده‌ها را بايد «شبه‌حماسه» ناميد. با اين همه جنگ­نامه ­ها ازمنظر تأثير شاهنامه بر فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌هاي قلمرو زبان فارسي و نيز از لحاظ ثبت وقايع و حوادث محلي و به­ كارگيري برخي واژگان و اصطلاحات بومي در شعر شايسته توجه و درخور بررسي‌اند.

A significant part of Persian poetry is epic, and its domain has extended to the realm of folkloric literature. Local Jangname are poems with epical features that have been specifically written to imitate Shahnameh. These poems are in the form of masnavi, motaghareb and sometimes hazaj, describing exaggerated narratives, tales and heroic stories of persons or historical individuals from a geographical area. They are preserved for a long time in the area and could be used to resolve local and tribal conflicts. Depending on their subject matter, Jangname sometimes narrates the war between tribal leaders and the feudalists (khavanin) of the region, and at times narrates the war of a group with the central government, or the battle of a group of regional people with foreign forces. The element of war and the celebration or degradation of the local and regional characters and events are the basics of these poems. The works focused in this study are Jangname of Raeesi Delavari, Jangname of Hayat Daboud and Nightshift, and Jangname of on the light of Liravi which are studied stylistically and typologically. These poems influenced by the linguistic and literary style of the Shahnameh and other epic texts, as well as their tone and dialogue, have substantial differences with the epic genre; there is no indication of aspects such as myth, fiction, heroism, national spirit, and defamiliarization in these poems. They suggest no national spirit, because their heroes often seek to achieve their personal goals and objectives. It is concluded that these poems should be called ‘quasi-epic’.