پژوهشي در غزليات منسوب به مولانا در دو جُنگ كهن

A Study on Rumi-Attributed Ghazals in Two Ancient Jungs

اهميت ديوان كبير در تاريخ ادبيات فارسي موجب شده است نسخ متعددي از اين اثر سترگ به دست ما برسد. درعين‌حال برخلاف مثنوي به دلايلي متعدد هنوز متني منقح و تفسيري جامع از كليات شمس در دست نداريم. هنوز غزلياتي با نام مولوي هست كه در نسخ چاپي ملاحظه نمي‌كنيم و برعكس، حجم قابل‌توجهي از غزليات درج‌شده در كليات، به‌طور قطع از مولوي نيست. با بررسي توضيحاتي كه مصححان ديوان شمس درمورد انتخاب نسخه‌هاي مورد نظر خود داده‌اند درمي‌يابيم كه جنگ‌ها مطمح نظر آن‌ها نبوده است؛ درحالي‌كه در اين مجموعه‌هاي شعري، غزليات متعددي با نام مولوي يا با عنوان شمس تبريزي آمده است. به‌نظر مي‌رسد جمع‌آوري اين غزليات مي‌تواند در تصحيح و تكميل چاپ‌هاي بعدي از كليات به كار آيد؛ هرچند در صحت انتساب بسياري از آن‌ها به مولوي مي‌توان ترديد كرد. در اين مجال، ضمن معرفي غزلياتي كه با عنوان «شمس تبريزي» يا «مولوي» در دو جنگ «3528» دانشگاه تهران و «13609» كتابخانه مجلس شوراي اسلامي آمده است، مشخص شد برخي غزليات در اين دو جنگ با اختلافاتي اندك در ديوان شمس ديده مي‌شوند و برخي از ديگر از نظر تعداد ابيات مختلف هستند. درعين‌حال پاره‌اي از غزل‌هاي اين دو جنگ، اشعار شيعي در تصحيحات موجود از غزليات ديوان شمس نيامده است. تعدادي از اين غزل‌ها به‌دليل تشابه در تخلص «خموش» يا «شمس» با اشتباه كاتبان به نام مولوي يا شمس در اين دو جنگ اشعار شيعي وارد شده‌اند. تعدادي ديگر از غزليات نيز به تتبع و تقليد از مولوي سروده شده‌اند، اما ويژگي‌هاي زباني و محتوايي آن‌ها نشان مي‌دهند كه متعلق به مولوي نيستند.

The importance of Dīvān-e Kabīr in the history of Persian literature has led to generation of varied copies of this great work. Nonetheless, contrary to Mathnavi, due to various reasons, a verified text or comprehensive commentary on Dīvān-e Shams is still non-existent. There are still ghazals (odes) by Rumi which could not be found in the print manuscripts; whereas a good number of ghazals in Koliyat have not been composed by him without a shadow of a doubt. The explanations made by the correctors of Dīvān-e Shams regarding selection of their manuscripts reveal that jungs (literary miscellanies) have not been the focus of their attention, despite the fact that numerous ghazals in these literary miscellanies are attributed to Rumi or Shams-e Tabrizi. It seems that collecting these ghazals could yield benefits in correcting and completing forthcoming editions; though their authenticity could be questioned. In this paper, besides presenting ghazals attributed to Shams or Rumi in jung 3528 of Tehran University and jung 13609 of Library of the Islamic Consultative Assembly, it is discussed that a number of ghazals in the two literary miscellanies are present in Dīvān-e Shams as well with minor differences, and some vary in terms of the number of verses. Nonetheless, a number of ghazals in the two literary miscellanies are not present in the existing editions of Dīvān-e Shams. Some ghazals in the two Shiite jungs have mistakenly been attributed to Rumi or Shams by the scribers due to similarities in “Khamoosh” (Silent) or “Shams” pen-names. A number of other ghazals have also been composed in emulation or imitation of Rumi, while their contents and linguistic features indicate that they do not belong to him.