تحليل سندي و متني حديث «ردّوا الحجر من حيث جاء» و تطبيق آن با قاعدۀ مقابله به مثل

در كتاب نفيس نهج‌البلاغه كه گزيده‌اي از عالي‌ترين و زيباترين سخنان امام علي (ع) است، حديثي ذكر شده كه مي‌فرمايد: «ردّوُا الحجرَ مِن حيثُ جاء، فإنّ الشرَّ لا يدفَعُه إلا الشّرُّ.» اين روايت كه پس از نهج‌البلاغه در منابع متعدد شيعه و اهل سنّت منعكس شده است، بر دفع بدي با بدي يا همان مقابله به مثل تذكر مي‌دهد؛ درحالي‌كه اين معنا علاوه بر آنكه مي‌تواند بستري براي ورود شبهۀ تلافي‌جويانه بودن آموزه‌هاي دين مبين اسلام فراهم آورد، با آيات و روايات متعددي كه دالّ بر صفح و احسان در مقابل بدي و شر است، متعارض مي‌نمايد. در نگاشتۀ حاضر پس از ارزيابي سندي و اعتبارسنجي روايت مذكور و نيز شرح و تبيين كامل آن، تعارض اين روايت با ادلۀ قرآني و روايي ديگر نمايان شده و سپس از رهگذر تبيين رابطۀ منطقي ميان دو قاعدۀ دفع شر با نيكي و مقابله به مثل، تعارض مذكور برطرف گرديده و در نهايت اين نتيجه حاصل آمد كه روايت مورد بحث نه‌تنها به هيچ رو دلالت بر انتقام‌جويي و يا تلافي ظالمانه ندارد، بلكه گاه در مواردي، اتخاذ هر موضع ديگري غير از موضع مقابله‌اي، زيان‌آور و غيرمنطقي است.