تحليل همزادي اخلاق و تمدّن در نگرش طبيعت­ گراي مسكويه رازي

مسكويه رازي بيش از نيمي از عمر خود را در دستگاه حكومت آل‌بويه گذراند. او دغدغۀ شكوفايي تمدّن اسلامي را داشت. مسئلۀ او چيستي و چگونگي تحقق جامعۀ متمدّن است و در قالب پنج گام، فرايند تحقق جامعۀ متمدن را در آثار خود به تصوير كشيده است: در گام نخست، تعاون و مشاركت اجتماعي را بنيادي‌ترين مفهوم براي يك جامعۀ متمدن دانسته و بر اساس اين مفهوم پايه، از امكان‌ناپذيريِ تحقق سعادت در بيرون از اجتماع سخن مي‌گويد؛ در گام دوم، زيربناي اين مفهوم را در نيازهاي طبيعي انسان جست‌وجو مي‌كند و زمينه‌اي براي طرح نظريۀ اخلاقيِ قانون طبيعي آماده مي‌كند؛ در گام سوم، از دو عامل دين و خرد جمعي براي فعليت بخشيدن به خصلتِ طبيعي تعاون، سخن گفته و با تبيين كاركردهاي دين، تأثير آموزه‌هاي ديني بر تقويت مؤانست و مشاركت و در نتيجه، همبستگيِ اجتماعي را تبيين كرده است؛ در گام چهارم، غايات نهايي و مياني را براي تعاون اجتماعي مشخص كرده است؛ و در گام پنجم، براي تحقق اين غايات، ساختار حكومت عادلانه و سازوكار نظارت بر حكومت براي رساندن جامعه به غايت نهايي را در قالب قوانين دين و پرسشگري‌هاي آزادانديشانِ خيرخواه پيشنهاد مي‌كند. اين مقاله با روش تحليلي و استنادي، ضمن تبيين اين پنج گام، به فرايند تحقق جامعۀ متمدن و نسبت آن با اخلاق در نگرش مسكويه رازي پرداخته و به تناسب بحث، تمايز رهيافت اخلاقي وي با ارسطو را تبيين كرده است.