بازنمايي بناي قاجاري مدرسۀ دارالفنون با تكيه بر اسناد تصويري

مدرسۀ دارالفنون در دومين سال سلطنت ناصرالدين شاه به همت صدراعظم او ميرزا تقي خان اميركبير بنا شد. بناي اين مدرسه در تاريخ خود دستخوش دگرگوني هاي بسياري بوده است. نخستين بناي آن را در سال 1266ق به دستور ميرزا تقي خان اميركبير و به طراحي ميرزا رضاخان مهندس باشي و معماري محمدتقي خان معمارباشي ساختند. بنا به همان صورت ماند تا در حدود سال هاي 1290-1296ق، تغييراتي، به طراحي ميرزا عباس خان مهندس باشي (فرزند ميرزا رضاخان مهندس باشي) و معماري محمدابراهيم خان معمارباشي (فرزند محمدتقي خان معمارباشي)، در آن دادند. پس از اين تغييرات، صورت بنا آن قدر دگرگون شد كه گويي بنايي جديد بر جاي بناي اوليه ساخته شده بود. سپس در حدود سال هاي 1295-1305ق بنايي ديگر در شمال مدرسۀ قديم ساختند كه به مدرسۀ جديد يا مدرسۀ موزيك معروف شد. دارالفنون تا پايان دورۀ قاجاريه به همين صورت باقي بود. در اوايل حكومت رضاشاه، بناي اصلي را تخريب كردند و بنايي جديد به طراحي ماركوف، معمار گرجي، بر جاي آن ساختند. بدين ترتيب، در تاريخ معماريِ مدرسۀ دارالفنون در دورۀ قاجاريه با سه بنا مواجهيم كه، در تحقيقات منتشرشده تاكنون، به صورت مشخص شناسايي و بازنمايي نشده اند و گاه اين صورت ها، كه هركدام متعلق به جا و زماني متفاوت بودند، با هم اشتباه گرفته شده اند. بسياري از مطالعات دربارۀ معماري مدرسۀ دارالفنون حاوي نكاتي پراكنده و مبهم، و گاه آميخته با اشتباه است و تصويري صحيح از بناي قاجاري مدرسه به دست نمي دهد. تنها پژوهش منتشرشده، كه صورت هاي مختلف بنا را روشن مي كند، مقالۀ «معماري مدرسۀ دارالفنون و دگرگوني هاي آن در دورۀ قاجاريان» است كه نگارندگان آن به بررسي دقيق منابع تصويري مدرسه پرداخته و بنا و مراحل تغييرات آن را شناسايي كرده اند. با اين حال تاكنون پژوهشي منتشر نشده است كه حاوي بازنمايي بناهاي قاجاري مدرسه باشد. در تحقيق حاضر از اسناد تصويري برجاي مانده كمك گرفته شده تا صورت هركدام از سه بناي يادشده بازنمايي شود. اسناد تصويري شامل عكس هاي مدرسه و نقشه هاي شهري آن دوره (نقشه هاي كرشيش و عبدالغفار) است كه بناي مدرسه در آن ترسيم شده است، در اينجا نگارنده اين اسناد را به نقشه هاي معماري تبديل كرده است. براي اين تبديل از روش هاي هندسۀ ترسيمي و روش هاي نرم افزاري كمك گرفته شده است. تطبيق مداوم نتايج حاصل از اقسام تصاوير، تكيه بر وحدت سبك، و مراجعه به شواهد نوشتاريْ مسيري است كه براي رسيدن به نتيجۀ نهايي طي شده است. تصوير از داخل بنا بسيار اندك است؛ بدين دليل، بازنمايي تصويري مدرسه محدود به نماهاي آن در حياط هاست.